Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 2017, Side 53

ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS52
með líkamshita sínum alla nóttina? Það er umhugsunarefni og kannski
rannsóknarefni.
En er ekki ósennilegt að Íslendingar hafi tekið upp á því að nota jarðhýsi
sem baðhús þegar þeir könnuðust við að slík hús voru notuð til alls annars
í öðrum löndum? Svo mikið er víst að það er sérkenni íslenskra jarðhýsa
að í þeim eru nánast alltaf eldstæði (taf la 1, bls. 62-63). Eins og málin
standa nú lítur helst út fyrir að Íslendingar hafi fundið upp þann sið að nota
byggingarlag jarðhýsa til að koma sér upp baðhúsum.
Þegar jarðhýsin eru sögð hafa hýst böð og innanhússiðju er nauðsynlegt
að hafa fyrirvara um einstök tilfelli. Hér á undan var minnst á Hólm í
Hornafirði sem er óráðin gáta. Í Sveigakoti í Mývatnssveit var grafin
upp forn bæjarrúst á árunum 1999-2006. Eins og nefnt er hér að framan
reyndist jarðhýsið P1 hafa verið reist eftir landnámsgos en þó verið notað
svo mikið og lengi fyrir gosið sem er kennt við ártalið 940 að þar fundust
sjö aðgreinanlegar gólfskánir. Það sýnir bæði að húsið hefur ekki verið reist
löngu eftir 870 og að nýting þess hefur verið á einhvern hátt breytileg frá
einu skeiði til annars. Giskað er á að það hafi lengst af verið íbúðarhús en
þó endað sem búr vegna þess að þar hefur verið grafið sáfar í gólfið.56 Engin
skálarúst hefur fundist í Sveigakoti frá því fyrir ~940; sá elsti (kallaður
S4 í uppgraftarskýrslum) er reistur á gjóskulaginu V~940 óhreyfðu.
Orri Vésteinsson ályktaði því að líklega hefði ekki verið byggður skáli í
Sveigakoti fyrr en allt að þrjár kynslóðir fólks höfðu búið þar í jarðhýsi og
öðrum þröngum vistarverum.57 Einnig leiddi hann af þessu þá niðurstöðu
að jarðhýsi hefðu ekki verið sérstakur notkunarf lokkur húsa og skrifaði:
„sunkenness per se is not a useful base for classification.“58 Þetta er gagnleg
og tímabær áminning, en þó virðist ekki ósennilegt að f lest jarðhýsanna
hafi haft eitt eða tvö aðalhlutverk, að til hafi verið eins konar erki-jarðhýsi.
Og finnst mér enn standast nokkuð vel að þau hlutverk hafi verið að hýsa
fólk við böð eða ullarvinnu.
Þá má spyrja hvort hafi fremur verið upprunalegt hlutverk jarðhýsanna
á Íslandi, böðunin eða ullarvinnan. Ef rétt er sú tilgáta Harðar Ágústssonar,
sem áður var nefnd, að jarðhýsin hafi verið dyngjur, hús sem stundum eru
nefnd í Íslendingasögum að konur sátu í við vinnu sína, bendir það til þess
að ullarvinnan sé upprunalegri. Hér ályktar Hörður væntanlega einkum
af því að giskað hafði verið á að dyngjur hefðu verið neðanjarðarhús sem
56 Guðrún Alda Gísladóttir og Orri Vésteinsson ritstj. 2008, bls. 18, 27, 30-31.
57 Orri Vésteinsson ritstj. 2005, bls. 10, 51-53. V~950 í heimildinni er sama gjóskulagið og síðar var
kallað V~940. Sbr. Gunnar Karlsson 2016b, bls. 29-30.
58 Guðrún Alda Gísladóttir og Orri Vésteinsson ritstj. 2008, bls. 68.