Bæjarins besta - 20.12.2001, Blaðsíða 21

FIMMTUDAGUR 20. DESEMBER 2001 21
Með ömmu á Þingeyri.
neinu sérstöku hægindi! Það
má ekki rugla því saman. Og
satt að segja hefur það farið
mjög vaxandi, að óskað er
eftir þátttöku forsetans í fjöl-
þættum atburðum, málþing-
um og samkomum; að hann
leggi margvíslegum málefn-
um lið; ávarpi fundi, þing og
ráðstefnur. Og þá er betra að
forsetinn hafi eitthvað til mál-
anna að leggja!“
Margir leita
til forsetans
„Ég held að það sé í raun og
veru ógerlegt að gegna þessu
embætti án þess að fram komi
áherslur forsetans á ýmsum
sviðum. Þær eru kannski ekki
tengdar hinni daglegu baráttu
á vettvangi þjóðmálanna. Þær
snerta hins vegar hvernig við
metum framtíð okkar sem
þjóðar, hvað við teljum mikil-
vægt, hvernig málum er raðað;
umhverfismálum, málefnum
fjölskyldunnar, hag lands-
byggðar, þróun atvinnulífsins,
svo ég nefni fáein atriði.
Í tíð fyrstu forsetanna var
þjóðlífið með öðrum brag. Þá
skiptist samfélagið upp í harð-
ar pólitískar blokkir. Þar hefur
orðið gjörbreyting á síðustu
tveimur áratugum eða svo.
Mikill fjöldi nýrra samtaka
hefur komið til sögunnar.
Mörg þeirra málefna sem
þjóðin lætur sig miklu varða
snerta ekki beint starfsemi
stjórnmálaflokkanna. Margir
leita til forsetans. Þess vegna
hef ég stundum orðað það svo,
að þótt forsetinn taki ekki þátt
í hinni daglegu önn á vettvangi
stjórnmálanna, þá er ætlast er
til að hann sé virkur þátttak-
andi í hinni breiðu umræðu
um vegferð og framtíð ís-
lenskrar þjóðar, um þau mál-
efni sem fólkið í landinu telur
mikilvæg. Ef forsetinn kæmi
á vettvang ár eftir ár og hefði
ekkert að segja, þá er ég
hræddur um að mörgum
myndi fljótt finnast embættið
vera innantómt.
Ég er sannfærður um að
allur þorri þjóðarinnar vill vita
af því hvað forsetinn er að
hugsa og hvaða áherslur hann
telur mikilvægar. Þess vegna
er meðal annars leitað eftir
því að hann leggi orð í belg.
Ég hef ekki slegið tölu á þau
ávörp og ræður sem ég hef
flutt á umliðnum árum, en það
er oft í hverjum mánuði,
stundum oft í hverri viku.
Ef þessi texti er grandskoð-
aður, þá kemur í ljós, að þar er
að finna margvíslegar áhersl-
ur. Ég hef til dæmis í ferðum
mínum um landið, þegar ég
hef heimsótt byggðarlögin,
reynt að víkja að vanda lands-
byggðarinnar, stöðu atvinnu-
lífs og menntamála og ýmsum
öðrum hagsmunamálum land-
sbyggðarinnar, á þann hátt að
reyna að greina hvað er mikil-
vægt og koma því áleiðis
hvernig fólkið í byggðarlög-
unum getur sameinast um það
að treysta sína framtíð. Þetta
hefur mér fundist ögrandi
verkefni. Mér hefur líka fund-
ist það mjög hollt að hverfa af
þessum vettvangi daglegra
stjórnmála og fá tækifæri til
að horfa á það sem þar gerist
af öðrum sjónarhóli, að skynja
hve stór hluti af því sem verið
er að gera í okkar þjóðfélagi
og hefur mikil áhrif á framtíð
þess fer fram utan við
ákvarðanir eða umfjöllun í
hinum formlegu stofnunum
stjórnmálanna, hvort sem það
er á Alþingi, í sveitarstjórnum
eða stjórnmálaflokkum.
Satt að segja hefur það kom-
ið mér nokkuð á óvart, að átta
mig á því hve hratt þessi breyt-
ing hefur orðið á allra síðustu
árum, hve fjölþætt samfélagið
er orðið og hve öflugir ger-
endur það eru, bæði í menn-
ingarlífi, velferðarmálum,
umhverfismálum, atvinnulífi,
sem hafa áhrif á framtíðar-
þróun íslensks samfélags án
þess að það komi nokkurn
tímann á borð hinna formlegu
ákvarðanastofnana stjórnkerf-
isins. Þótt forsetinn eigi með
réttu ekki að efna til ófriðar
og sitji í þeim skilningi á frið-
arstóli, þá held ég að það sé
mikilvægt að hann sé virkur
þátttakandi með opinn huga,
hógværð og yfirsýn, í því sem
brennur á þjóðinni þegar hugs-
að er til framtíðarinnar.“
Heimsmyndin og
samfélagið breytast
– Hvernig mætti draga sam-
an þær breytingar sem hafa
orðið á embætti forsetans frá
því að Sveinn Björnsson mót-
aði það í öndverðu og þar til
nú og hvernig hinar miklu
samfélagsbreytingar hafa
ásamt handhöfum embættis-
ins tekið þátt í þeim breyting-
um?
„Það er erfitt að lýsa því í
stuttu máli. Hins vegar var
hlutur Sveins Björnssonar
mjög mikilvægur í því að
móta embættið. Í raun og veru
á eftir að skrá þá sögu eins og
þarf. Hann fékk það verkefni
að fylgja þeim bókstaf sem
stjórnskipun landsins bauð og
klæða embættið í þann búning
sem sæmdi nýfrjálsri þjóð.
Hins vegar var íslenskt
þjóðfélag og eðli alþjóðamála
í tíð Sveins Björnssonar, Ás-
geirs Ásgeirssonar og Krist-
jáns Eldjárns með allt öðrum
hætti en við þekkjum á okkar
tíð. Íslenskt þjóðfélag var
miklu fábrotnara, stjórnmála-
baráttan var harðari og ein-
kenndist af skýrum víglínum
sem settu svip sinn á at-
vinnulífið; fyrirtækin voru
tengd pólitískum flokkum og
verkalýðsfélögin líka. Þessi
blokkaskipting setti nánast
svip sinn á allt þjóðfélagið.
Kalda stríðið var í algleymingi
og alþjóðleg samskipti við
aðra en nágranna okkar í Evr-
ópu eða Bandaríkin voru til-
tölulega fábrotin og sjaldgæf.
Í tíð Vigdísar Finnbogadótt-
ur breyttist þessi heimsmynd
og íslenskt þjóðfélag einnig.
Þær breytingar hafa haldið
áfram í minni tíð og setja nú
forsetaembættinu allt annan
starfsramma en var á fyrstu
áratugum lýðveldisins. Nú er
í þjóðfélaginu, eins og ég
nefndi, mikill fjöldi samtaka
almennings og áhugamanna
sem óskar eftir þátttöku for-
setans í starfsemi sinni með
margvíslegum hætti. Við höf-
um sem þjóð samskipti við
aðrar þjóðir bæði tíðar, nánar
og víðar en á fyrstu áratugum
lýðveldisins. Kalda stríðinu
er lokið og það hefur haft í för
með sér, að sá sess, sem litlar
þjóðir fengu sjálfkrafa vegna
þess hvar þær skipuðu sér í
fylkingu, er horfinn.
Mér finnst það vera mjög
áberandi, að í upphafi 21. ald-
ar er staðan orðin sú, að fá-
mennar og meðalstórar þjóðir
þurfa að hafa mikið fyrir því
að halda sínum hlut, minna á
sig og koma sínum málum
áfram. Í þeim efnum hefur
forsetaembættið orðið virkur
þátttakandi – að tryggja og
styrkja stöðu og hagsmuni
Íslands í samfélagi þjóðanna,
bæði með framgöngu á er-
lendum vettvangi og eins með
viðræðum við þann mikla
fjölda fólks sem hingað kem-
ur.
Hin daglega önn forsetans
er orðin allt önnur á okkar tíð
en var á fyrstu áratugum lýð-
veldisins. Það sést mjög ræki-
lega þegar embættið er skoðað
og verkefnin sem það sinnir
nú borin saman við hina fyrri
tíð. Vandinn er hins vegar sá,
að það er engin forskriftarbók
að því hvernig þetta skuli gert.
Hver og einn forseti hefur orð-
ið að treysta á sína dómgreind
í þessum verkum, sitt eigið
mat, feta sig áfram.“ Fyrir utan Túngötu 3 á Ísafirði.
Myndin í fjölmiðlum
er takmörkuð
„Sumir fyrirrennara minna,
eins og Sveinn og Ásgeir og
Kristján, glímdu við mikla erf-
iðleika í stjórnmálalífi þjóð-
arinnar, tíð stjórnarslit, erfiðar
ríkisstjórnarmyndanir, jafnvel
að þurfa sjálfir að mynda rík-
isstjórnir eins og Sveinn
Björnsson þurfti að gera; eða
hóta því að mynda utanþings-
stjórn innan viku eins og
Kristján Eldjárn varð að gera
1980; eða eins og Ásgeir að
beita áhrifum sínum og sam-
böndum við forystumenn
stjórnmálaflokkanna til að
stuðla að myndun varanlegrar
ríkisstjórnar þegar landið
hafði glímt við stjórnarkreppu
í langan tíma.
Nú hefur Alþingi blessun-
arlega tekist á síðari árum að
mynda ríkisstjórnir með far-
sælli hætti, þannig að þessi
þáttur í starfi forsetans hefur
vikið til hliðar, hvort sem hann
á svo eftir að koma aftur á
dagskrá síðar meir. Tíminn
leiðir það í ljós.
Önnur verkefni sprottin úr
því fjölþætta samfélagi sem
við búum í, sem og alþjóðleg,
hafa bæst við verkaskrá for-
setans. Mér hefur fundist það
vera stundum dálítið erfitt en
afar spennandi verkefni, að
feta sig áfram eftir þessari
braut, reyna að leggja þeim
lið sem leita eftir aðstoð.
Margt í störfum forseta Ís-
lands kemur hvergi fram í fjöl-
miðlum. Sú mynd sem birtist
af forsetaembættinu í gegnum
fjölmiðlana er mjög takmörk-
uð enda viðfangsefnin af þeim
toga að fjölmiðlar eru ekki á
vettvangi – trúnaðarsamtöl
við innlenda og erlenda ráða-
menn, samtöl við einstaklinga
og fulltrúa samtaka, sem
koma á fund forsetans; stund-
um fólk með miklar áhyggjur
og persónulega erfiðleika.
Ekkert af þessu er til frá-
sagnar í fjölmiðlum. Mynd
fjölmiðla sýnir aðeins yfir-
borðið; oft er það meira bund-
ið við hátíðleg tækifæri eða
hina formlegri atburði. Þannig
verður þetta auðvitað áfram.
Ef ætti að draga svarið sam-
an í stuttu máli, þá býr for-
setaembættið annars vegar að
þeirri kjölfestu sem er í stjórn-
skipun landsins og þeim hefð-
um sem myndast hafa – þessi
kjölfesta er afar mikilvæg og
hana ber að varðveita – og
hins vegar er embættið í sam-
felldri þróun og tekur breyt-
ingum í takt við þróun íslensks
samfélags og umheimsins.
Vandi hvers forseta er að finna
jafnvægið milli þess að kjöl-
festan sé áfram traust og vera
virkur þátttakandi í örlögum
þjóðarinnar og glímunni við
að treysta hag Íslendinga í
samfélagi þjóðanna.“
Tómstundir og
friðhelgi einkalífsins
– Ef við víkjum að persónu-
legri hlutum – hvernig er
tómstundum forsetans helst
varið. Gefast honum yfirleitt
einhverjar tómstundir að ráði?
Gefst honum tími til einkalífs?
Getur hann notið friðar og frí-
tíma utan við embættið og
skyldur þess?
„Tómstundir eru strjálar í
þessu starfi, vinnan samfelld
þótt hún sé mjög ólík frá ein-
um degi til annars, frá einni
dagstund til annarrar. Auk
þeirra verka sem ég sinni þarf
ég að lesa mjög mikið, ekki
aðeins blöð og tímarit og ann-
að sem veitir fróðleik um það
sem er að gerast í samfélag-
inu, heldur líka bækur sem út
koma, bæði hérlendis og er-
lendis, til þess að geta fylgst
með, bæði í menningarlífi,
fræðilegri umræðu og í heims-
málunum. Hver stund dagsins
er bundin við eitt og annað
sem starfinu tengist og vinnu-
dagurinn oft ærið langur, allt
frá því snemma morguns og
langt fram á kvöld, og oft alla
daga vikunnar. Margt af því
sem ég þarf að sinna er um
helgar.
51.PM5 19.4.2017, 09:5221