Dagblaðið Vísir - DV - 05.03.2021, Blaðsíða 15

Vandamálið
er stórt og
við þurfum
að bregðast
við sem fyrst.
MYND/GETTY
FRÉTTIR 15
ana, lystarstol (e. anorexia) og
lotugræðgi (e. bulimia). Und-
anfarið hefur farið að bregða
meira fyrir umræðu um ný-
lega skilgreindar átraskanir
eins og orthorexíu og sértæka
átröskun (e. ARFID).
Tinna segir að það sé erfitt
að flokka átröskun einstakl-
inga undir einn flokk, en oft
haldast þessar átraskanir í
hendur eða þróast saman.
Lystarstol og lotugræðgi
„Lystarstol byrjar með því
að þú ferð að taka út matar-
tegundir, hvort sem það er
í útlitspælingum eða kvíða-
stjórnun og það ágerist því
heilastarfsemin breytist.
Þú hættir að hafa stjórn á
því. Um leið og líkaminn fer
að léttast þá fer allt kerfið í
„survival mode“ og það virkar
að mörgu leyti eins og fíkni-
hegðun. Hungurtilfinningin
verður „góð“ og þú sækist í
hana og léttist. Og svo áger-
ist þetta og vinnur gegn þér
áfram og það er erfitt að kom-
ast upp úr því,“ segir Tinna.
„Í lystarstoli kemur oft upp
lotugræðgi eða að einstakl-
ingur er í aðstæðum þar sem
hann kemst ekki hjá því að
borða eða getur ekki falið það
á einhvern hátt. Þá losar hann
sig við matinn og það er líka
hegðun sem getur ágerst.“
Tinna útskýrir lotugræðgi
nánar. „Þegar einstaklingur
þróar með sér lotugræðgi
er hann yfirleitt með snert
af lystarstoli og lotugræðgi.
Borðar lítið yfir allan dag-
inn og svo verður hann svo
svangur að hann tekur átkast
og kastar því síðan upp.“
Orthorexía
„Skilgreiningin er sú að þú
færð þráhyggju fyrir að borða
algjörlega hreinan mat. Allt
þarf að vera alveg hreint. Mér
finnst erfitt að setja þetta upp
í flokka, því þetta tengist allt
yfirleitt. Þú byrjar á einhverj-
um stað og birtingarmyndin
er blönduð. En orthorexía er
þekktari meðal íþróttafólks
sem er í fitness, CrossFit eða
annarri íþrótt þar sem nær-
ing skiptir máli og þú ert að
borða eftir ákveðnum mæli-
einingum eða fæðutegundum.
Þetta er íþróttatengt í grunn-
inn,“ segir Tinna.
Sértæk átröskun
ARFID (Avoidant restric-
tive food intake disorder),
áður þekkt sem Selective
Eating Disorder (SED) eða
sértæk átröskun á íslensku,
er nýlega skilgreind át-
röskun sem er stundum líkt
við fæðu-nýjungafælni (e.
food neophobia). Sértæk át-
röskun einkennist af því að
einstaklingur getur ekki
neytt sérstaks matar sökum
áferðar, lyktar, litar eða
hitastigs. Helsti munurinn á
sértækri átröskun og átrösk-
unum nefndum hér að ofan er
að hugsunin er ekki sú sama,
það er ekki verið að hugsa
um að grennast eða stjórna
heldur getur einstaklingurinn
ekki borðað eitthvað vegna til
dæmis áferðar.
„Sértæk átröskun heyrir
kannski meira undir börn eða
einhvern sem er á einhverfu-
rófinu,“ segir Tinna. „Þar
sem þú treystir þér ekki í
einhverja áferð, færð klígju
eða einhverja hugmynd um að
þú getir ekki borðað einhvern
ákveðinn hlut. En ég held að
það sé meira meðal ungra
barna, eða hjá einhverjum
sem er á einhverfurófinu eða
með undirliggjandi vanda.“
Kemur í tískubylgjum
„Flestar stelpur á einhverju
tímabili í lífinu fara í gegnum
einhvers konar átröskunar-
hugsun. En svo eru það ein-
staka stelpur, eða krakkar,
sem missa tökin. Þetta kem-
ur alveg í tískubylgjum og
er mismunandi eftir skólum
og árgöngum, við sjáum það
alveg. Það eru kannski tutt-
ugu stelpur sem fara saman
í megrun út af einhverri at-
hugasemd í sundi og tvær
þeirra veikjast mjög mikið,“
segir Tinna og bætir við að
undanfarið hafi orðið aukn-
ing í greiningu ungra barna
á aldrinum 10 til 13 ára.
„Það eru líka ranghug-
myndir í samfélaginu um að
þetta sé útlitstengt, vissulega
er það kveikja (e. trigger) í
einhverjum tilfellum en það
er alltaf eitthvað undirliggj-
andi. Það er alltaf meiri vandi
sem er til staðar áður en fólk
þróar með sér svona alvar-
legan sjúkdóm,“ segir Tinna.
DV 5. MARS 2021
Ef foreldrar hafa
grun um átröskun
hjá barni eiga þeir
að leita strax á
heilsugæslu.
Það er ekki aðeins á Íslandi þar
sem börnum sem þarfnast að-
stoðar vegna átröskunar hefur
fjölgað mikið. Þetta er vandamál
víðs vegar um heim og tengja sér-
fræðingar það við COVID. Átrask-
anir tengjast að hluta til útliti og
líkamsskynjunarröskun (e. body
dysmorphia) en einnig stjórnun.
Ef einstaklingur hefur ekki stjórn
á aðstæðum og umhverfinu, eins
og í COVID, þá reynir hann að hafa
stjórn á einhverju öðru, eins og
mataræðinu.
VANDAMÁL UM ALLAN HEIM
„Í mörgum tilfellum er
þetta einhvers konar kvíða-
stjórnun eða þú býrð í erf-
iðum aðstæðum eða kröfu-
hörðum aðstæðum, og svo
persónugerðin líka sem
skiptir máli.“
Sýnilegri hjá konum
Tinna segir að átröskunar-
sjúkdómar séu sýnilegri hjá
konum en körlum. Hún segir
að það sé í raun enginn munur
á því hvernig sjúkdómurinn
birtist hjá konum og körlum,
helsti munurinn sé að ólík
líkamsgerð sé samfélagslega
samþykkt og hvaða kröfur
samfélagið gerir á kynin.
„Það er þetta samfélags-
miðlabrjálæði sem er hjá
stúlkum sem einblínir á þetta
útlitslega. En það er líka í
auknum mæli meðal karl-
manna. Það birtist meira í að
strákar vilja vera massaðir.
Strákar eru meira að horfa á
magavöðva en þyngdartölu,“
segir Tinna.
Hvað geta foreldrar gert?
„Hjálpað barninu að borða
aftur, hjálpa því að læra að
borða. Það er grunnurinn
að allri meðferð. Barnið þitt
neitar að borða, það eru slags-
mál á matmálstímum og þú
þarft að hjálpa því að læra að
borða. Það skiptir líka miklu
máli að vera góð fyrirmynd
fyrir börnin, séum með eðli-
lega matarhegðun sjálf, að
við nálgumst mat eðlilega og
tölum eðlilega um mat. Mikil-
vægt er að fjölskyldur setjist
niður saman og borði saman
og efli eðlilega matarhegðun,“
segir Tinna og bætir við að
skólahjúkrunarfræðingar
séu að gera mjög flotta hluti í
þessum málum.
„Ef foreldrar hafa grun um
átröskun hjá barni eiga þeir
að leita strax á heilsugæslu
og heilsugæslan getur vísað
þeim áfram, annaðhvort til
okkar eða til sálfræðings á
heilsugæslunni.“
Samfélagsmiðlar
Notkun samfélagsmiðla hefur
aukist gífurlega undanfarin
ár og er samfélagsmiðillinn
TikTok sérstaklega vinsæll
hjá börnum og unglingum.
Tinna segir að þó hún viti það
ekki með vissu þá sé líklegt að
samfélagsmiðlar hafi einhver
áhrif á átröskunarhegðun
barna og unglinga. Vinsældir
myndbanda þar sem áhrifa-
valdar og aðrir netverjar deila
því sem þeir borða yfir daginn
og kaloríufjölda hverrar mál-
tíðar virðast njóta mikilla vin-
sælda og gera kaloríutalningu
að eðlilegu fyrirbæri.
„Það er ótrúlega mikið um
kaloríutalningu og núna þetta
nýjasta macros-æði,“ segir
Tinna.
Aðspurð hver hennar skoð-
un sé á þessu nýja macros-
trendi segir hún að þetta sé
allt hættulegt. „Allt sem er
svona nákvæmt og sem þú ert
að vigta getur verið hættulegt.
Þetta snýst allt um með hvaða
tilgangi þú ferð inn í þetta og
ég hugsa að þetta sé gagnlegt
ef þú ert í keppnisíþróttum en
ekki í megrunartilgangi. Svo
er þetta selt alltaf sem ein-
hver lífsstíll, ketó lífsstíll eða
macros lífsstíll, en þú þarft
ekki á þessu að halda ef þú ert
ekki að fara á heimsleikana í
CrossFit eða eitthvað álíka.“
Kveikjur
Tinna segir að vandamálið sé
stórt og að kveikjur leynist
víða, meðal annars hjá ís-
lenskum fjölmiðlum. „Það eru
endalausar megrunarfréttir,
þú átt ekki að borða brauð og
ekki gera þetta og hitt. Skila-
boð sem birtast krökkum og
ungum fullorðnum sem verða
alvarlegast veik af þessum
sjúkdómi,“ segir hún.
Aðspurð hvaða kveikjur fjöl-
miðlar og aðrir í samfélaginu
ættu að forðast segir Tinna:
„Bara koma ekki fram með
eitthvert kjaftæði. Það þarf
bara að vanda orðalag í allri
megrunar-, hreyfingar- og
matartengdri umræðu. Þetta
segi ég af eigin reynslu eftir
að hafa hlustað á krakkana
tala um hvað þeir hafa lesið í
blöðunum og á netinu, eins og
að brauð sé óhollt eða allir séu
á ketó. Líka bara að vekja for-
eldra til umhugsunar um að við
erum fyrirmyndir barnanna
okkar og ef foreldrarnir eru
á ketó þá hvaða skilaboð erum
við að gefa. Mestu kveikjurnar
eru í nærumhverfinu.“
Að lokum hvetur Tinna fólk
til að vera meðvitað. „Við sem
samfélag þurfum að passa
okkur. Við þurfum að hugsa
um börnin og ef grunur
er um átröskun að leita til
heilsugæslu. Það er hægt að
sjá þetta á blóðprufum, það
er hægt að tala við einhvern
og snúa þessu við fljótt ef við
erum meðvituð um þetta. Það
sem skiptir máli er eðlileg
matarhegðun, að borða fjöl-
breytt og eiga heilbrigt sam-
band við mat. Við verðum að
virða fjölbreytileikann og
mismunandi líkamsgerðir.“ n