Bændablaðið - 25.03.2021, Blaðsíða 40

Bændablaðið | Fimmtudagur 25. mars 202140
Þegar tilskipanir ESB eru samd-
ar og birtar er þeim yfirleitt fylgt
eftir með reglugerðum. Í inngangi
reglugerðanna er tilganginum
lýst og í sjálfum tilskipunum eru
oftast leiðbeiningar í viðauka
sem tilgreina betur skyldurn-
ar sem tilskipunin inniheldur.
Faggreinaleiðbeiningar skrif-
aðar af fagfélögum innan landa
ESB og gefnar út með samþykki
eftirlitsaðila gefa svo enn betri
leiðbeiningar um hvað tilskipun-
in þýði „í praxís“. Áhættumat, í
stað nákvæmra reglna, veitir að
auki verulegt svigrúm í fram-
kvæmdinni.
Markmiðið með því að lýsa til-
ganginum í inngangi er að þeir sem
vinni eftir reglugerðunum öðlist
skilning á því hverju verið sé að
reyna að ná fram í textanum, með
öðrum orðum hver „andi laganna“
sé. Markmið leiðbeininganna er að
skýra „á mannamáli“ hvað átt er við
í tilskipuninni - sem getur opnað
fyrir staðbundna aðlögun innan
ákveðinna marka. Áhættumat -sem
hefur verið grunnurinn í matvæla-
löggjöf ESB frá 2002 en innleidd hér
á landi árið 2010 - veitir svo frekara
svigrúm í framkvæmdinni, eins og til
að setja sérreglur um smáar einingar,
þar sem áhættan þar er jafnan minni
en í stórum einingum.
Hér á landi hefur tilhneigingin
hins vegar verið sú að einblína á
bókstaf regluverksins í stað þess að
horfa til þess svigrúms sem til staðar
er - og kröfum jafnvel bætt við. Hér
hefur jafnframt ekki skapast sú venja
að fagfélög skrifi leiðbeiningar fyrir
sína félagsmenn. Aðeins tvær slíkar
hafa verið gefnar út og var það í sam-
starfi Beint frá býli og Matís, annars
vegar um framleiðslu hangikjöts og
hins vegar um sauða- og geitamjaltir.
Þess má geta að reglugerð um
lítil matvælafyrirtæki og hefðbund-
in matvæli var sett hér á landi árið
2016. Hún hafði þó því miður ekki
þau áhrif sem vonast var eftir, enda
magntölur í engu samhengi við
raunverulega notkun á hráefnum;
var bragarbót fyrir slátrun, en varla
minnst á aðra smáframleiðslu.
Þegar kemur að hindrunum sem
bændur og smáframleiðendur um
land allt reka sig á, er viðkvæðið
jafnan að þær séu allar ESB að
kenna. Staðreyndin er hins vegar
sú að hindranirnar eru oft heimatil-
búnar og byggja á persónulegu mati
eftirlitsaðilans.
Dæmi um þetta er 24m2 vinnslu-
rými þar sem eftirlitsaðilinn gerði
kröfu um að rýmið yrði teiknað
upp og ferðir um það sýndar (kallað
flæði starfsfólks), jafnvel þó að sam-
kvæmt reglugerð ætti það ekki að
þurfa, þar sem eingöngu eigendurnir
tveir unnu í rýminu. Þegar þessu var
mótmælt var svarið „en ég má gera
auknar kröfur“.
Afleiðingin er sú að það er langt
frá því að vera sambærilegt hvað
hægt er að gera hér á landi og innan
ESB, eins og þeir sem hafa ferð-
ast um Evrópu hafa séð með eigin
augum.
Þeir sem þekkja til á Norður-
löndunum staðhæfa sömu leiðis að
regluverkið hér sé í mörgu líkt og
þó í mörgu líka allt annað. Hér séu
hlutir bannaðir sem eru fullkomlega
leyfilegir þar, enda hafa þarlendir
bændur og smáframleiðendur haft
tækifæri til að taka þátt í stefnumót-
uninni.
Dæmi um það er framleiðsla
og sala á ostum úr ógerilsneyddri
mjólk.
Bera íslensku þýðinguna saman
við upprunalega textann
Þýðingar á regluverki með flóknum
fagheitum og orðasamböndum
krefst mikillar þekkingar þýðand-
ans svo tryggt sé að upphaflega
merkingin komist nægilega vel til
skila. Komma á röngum stað í setn-
ingu getur breytt merkingu hennar
og innsláttarvillur haft alvarlegar
afleiðingar. Dæmi er um að villa
sem tengdist frumutölu í mjólk
hafi valdið miklu fjárhagslegu
tjóni fyrir bændur og afurðastöðvar
og því að kúm hafi verið lógað af
ástæðulausu.
Þess vegna er mikilvægt fyrir
framleiðendur að kynna sér reglu-
verkið á öðrum tungumálum, t.d.
dönsku eða norsku og bera saman
við íslensku þýðinguna og láta vita
ef um ósamræmi er að ræða.
Ólíkar kröfur milli eftirlitsaðila
og heilbrigðisumdæma
Þó áherslan á áhættumat gefi mik-
ilvægt svigrúm í framkvæmdinni
er vandamálið við það að ólíkir
eftirlitsaðilar hafa tilhneigingu til
að túlka löggjöfina á ólíkan hátt.
Afleiðingin er sú að einn eft-
irlitsaðili leyfir eitthvað sem annar
bannar, að einn krefst kostnaðar-
samra framkvæmda sem annar
gerir ekki og að ólíkir eftirlitsaðilar
krefjist miskostnaðarsamra fram-
kvæmda hjá framleiðendum sem
eru að gera sambærilega hluti.
Dæmi um það er að í einum
landshluta þurfti að byggja forstofu
til skóskipta þar sem verið var að
salta kjöt fyrir reykingu, á meðan
látið var óátalið að ganga beint inn
af grasi inn í vinnslusal í öðrum
landshluta.
Útfærslur eftirlitsaðila á reyk-
húsum hafa sömuleiðis verið ólíkar.
Á einum stað þurfti að tjalda með
plasti innan í reykhúsið, á öðrum
þurfti að leiða reykinn inn í röri, á
meðan gamla húsið með eldinum
inn fékk að vera á þeim þriðja. Og
þó vinnsla á geita- og sauðamjólk
sé nú framkvæmd vandræðalaust á
flestum stöðum landsins, á það ekki
við á öllum og er vitað um aðila
sem gafst upp eftir að eftirlitsaðil-
inn hafði þjarmað að honum langt
umfram heimildir.
Ólík nálgun og kröfur heil-
brigðiseftirlita landsins eru einnig
óásættanlegar. Dæmi um það er
þegar smáframleiðandi fer með
vörur sínar á markað í öðrum lands-
hluta þá geri heilbrigðiseftirlit þess
svæðis athugasemdir við merk-
ingar og annað sem ekki var gerð
athugasemd við þegar viðkom-
andi fékk starfsleyfi í sínu héraði.
Eins er Reykjavík eini staðurinn á
landinu þar sem framleiðandi þarft
að borga fyrir söluleyfi fyrir hvern
þann stað/markað sem viðkomandi
selur á innan borgarmarkanna.
Þörf á óháðum aðila
Bændur og smáframleiðendur sem
hafa lent í því að eftirlitsaðili meini
þeim að gera eitthvað sem þeir telja
sig hafa leyfi til að gera samkvæmt
reglugerð, hafa upplifað hversu
erfitt það getur verið að kvarta
yfir því. Þeir fá jafnan engin svör
og hafa engan óháðan aðila innan
kerfisins til að leita til. Af þeim
sökum er nauðsynlegt að þeir sem
telja á sér brotið af eftirlitsaðila geti
skotið málum sínum til óháðs aðila.
Dæmi um aðila sem hefur reynst
smáframleiðendum vel þegar slík
tilvik koma upp er Matís. Þess ber
þó að geta að fyrir þá þjónustu þarf
að greiða og skoða mætti hvort rétt
sé að niðurgreiða hana hér á landi,
eins og dæmi eru um erlendis, þar
sem smáframleiðendur fá styrki til
að uppfylla kröfur opinberra aðila
þar sem þar er talið að starfsemin
sem slík, vegna smæðar, standi
ekki undir öllum kröfunum. Hjá
Matís starfa fagaðilar sem þekkja
regluverkið vel og hafa þann starfa
að aðstoða framleiðendur í gegnum
ólík verkefni. Reynslan hefur sýnt
að sendi þeir inn fyrirspurnir til
eftirlitsstofnana fyrir hönd fram-
leiðendanna fái þeir frekar svör
og hafa náð að snúa ákvörðunum
eftirlitsaðila við.
Dæmi um slíkt mál er þegar sótt
var um starfsleyfi fyrir handverks-
sláturhúsið á Seglbúðum. Deilan
tók marga mánuði með tilheyrandi
seinkun á opnun hússins. Það hafð-
ist að lokum þar sem engar reglur
eru til um hvernig eigi að flá eins
og eftirlitsaðilinn staðhæfði, aðeins
að skrokkurinn skuli vera ómeng-
aður eftir fláningu.
Regluverkið fyrir „þá stóru“
Hluti af vandamálinu, bæði hér-
lendis og erlendis, hefur einnig
falist í því að regluverkið er samið
í kringum starfsemi „þeirra stóru“
og á því ýmislegt sem þar kemur
fram ekki við í rekstri „þeirra litlu“.
Hagsmunir ráðandi aðilanna eru
að halda nýliðunum frá markaðin-
um og hafa í krafti stærðar sinnar
og áhrifa náð að halda regluverkinu
þannig að það dragi úr nýliðun og
möguleikum smáframleiðenda til
að stunda sinn rekstur á arðbæran
hátt. Staðfest dæmi eru um að þeir
hafi á ósvífinn hátt beitt sér gegn
breytingum sem eiga að auðvelda
og gera smáframleiðslu arðbærari.
Þetta virðist þó sem betur fer
vera að breytast innan ESB. Þar
er mikil áhersla lögð á mikilvægi
smáframleiðenda – meðal annars í
gegnum „Farm to Fork“ verkefnið
og „Green Deal“ áætlanirnar.
Ráðherra málaflokksins hér á landi
hefur sömuleiðis sýnt einföldun
regluverks og auknu svigrúmi
mikinn áhuga og hafa samtökin
verið beðin um að koma með
tillögur því tengdu.
Þau tvö mál sem hafa verið mest
áberandi í tengslum við aukið frelsi
heimavinnsluaðila til athafna er hið
svokallaða „örsláturhúsamál“ sem
eftirlitsstofnanir hafa gert allt sem
í þeirra valdi stendur til að tefja
og hindra. Hitt eru bleikjurnar í
bæjarlæknum á Völlum, en þar var
bóndinn krafinn um hálfa milljón
fyrir rekstrarleyfi sem strangt eft-
irlit yrði svo með, ellegar skyldi
hann farga bleikjunum. Samtökin
sendu inn umsögn um frumvarp
þar sem þau lögðu til að sé aðili á
lögbýli með þúsund fiska eða færri
í eigin tjörn, vatni eða læk, þurfi
engin sérstök leyfi eða eftirlit og
það falla undir smáræðisreglugerð.
Því miður rataði sú tillaga ekki
inn í lokaútgáfu reglugerðarinnar
sem gerir allt að 20 tonna landeldi
einungis skráningarskyld sem þó
er sannarlega til bóta.
Margir bændur ala nokkra ali-
fugla og kanínur meðfram öðrum
búskap. Þeir geta þó ekki selt af
þeim kjötið, því þeir mega ekki
slátra sjálfir til sölu og sláturhúsin
neita að taka við þeim, en væru það
villiendur og kanínur sem veidd-
ar hefðu verið væri það leyfilegt
samkvæmt smáræðisreglugerðinni.
Sama á við um svín sem ganga laus
við bæ. Til að mega selja kjötið
þarf að uppfylla kröfur aðbúnað-
arreglugerðar sem eru miðaðar við
hefðbundin svínabú.
Að lokum má geta þess að síðan
lög um skeldýrarækt voru sett árið
2012 hefur engin nýliðun orðið í
greininni og þeim sem stunduðu
hana áður fækkað. Enda kallaði
formaður SA þau í viðtali „lög um
bann við skeldýrarækt“.
Ofangreint hefur valdið því að
neytendur hér á landi hafa einung-
is aðgang að innfluttum slíkum
vörum sem er þyngra en tárum taki.
Slow Food barist fyrir
hagsmunum smáframleiðenda
Innan ESB hafa Slow Food sam-
tökin verið einna öflugust í að berj-
ast fyrir hagsmunum smáframleið-
enda og hefur Slow Food á Íslandi
beitt sér hér á landi.
Samtök smáframleiðenda
matvæla hafa meðal annars það
markmið að stuðla að auknum
fjölbreytileika og verðmætasköpun
og þann tilgang að vinna að því að
löggjöfin og starfsumhverfi smá-
framleiðenda gefi þeim færi á að
blómstra. Lykil verkefni samtak-
anna í ár er að vinna að málefnum
tengdum löggjöfinni.
Það er mikill styrkur fyrir sam-
tökin að Slow Food á Íslandi sé
aukaaðili að samtökunum og helstu
fulltrúar þess og formaður Slow
Food Nordic í ráðgjafaráði, ásamt
fjölda annarra einstaklinga með
mikla reynslu og þekkingu á mál-
efnum samtakanna.
Vilji allt sem þarf
Hægt er að skapa sama svigrúm
og möguleika hér á landi með því
að líta til þeirra tækifæra sem til
staðar eru innan regluverks ESB, í
stað hindrana sem þrengja óhóflega
að athafnafrelsi smáframleiðenda.
Í því felst vinna, ef vel á að vera,
en ávinningurinn margfalt meiri.
Ef vilji er fyrir því að draga úr
óþarfa kostnaði, íþyngjandi kröf-
um og hindrunum sem eru í vegi
heimavinnsluaðila og annarra smá-
framleiðenda er mikilvægt að þeir
sem vinna að innleiðingu reglu-
verksins og framkvæmd þess,
þ.m.t. lögfræðingar eftirlitsaðila,
skipti um gleraugu; taki þröng-
sýnisgleraugun af sér og setji á sig
lausnamiðuðu gleraugun.
Slík hugarfarsbreyting myndi
stuðla að aukinni grósku í mat-
vælaframleiðslu hér á landi og gefa
neytendum aðgang að fjölbreyttara
úrvali öruggra gæðamatvæla fram-
leiddum hringinn í kringum landið.
Samhliða því myndu ný störf skap-
ast og þjóðartekjur aukast sem og
líkur á jákvæðri byggðaþróun, enda
stór hluti þessara starfa á lands-
byggðinni.
Því er til mikils að vinna.
Oddný Anna Björnsdóttir
Framkvæmdastjóri Samtaka
smáframleiðenda matvæla
Hvers vegna erum við kaþólskari en páfinn?
– Ekki allt ESB að kenna – svigrúmið er til staðar, eina sem skortir er vilji
Á FAGLEGUM NÓTUM
Oddný Anna Björnsdóttir. Hagsmunir ráðandi aðilanna eru að halda nýliðunum frá markaðinum.
Bændur og smáframleiðendur sem hafa lent í því að eftirlitsaðili meini þeim
að gera eitthvað sem þeir telja sig hafa leyfi til að gera samkvæmt reglugerð,
hafa upplifað hversu erfitt það getur verið að kvarta yfir því.