Bændablaðið - 25.03.2021, Blaðsíða 53

Bændablaðið | Fimmtudagur 25. mars 2021 53
Saga laxveiða á stöng á Íslandi
er löng og merkileg. Erlendir
veiðimenn hófu að koma hingað
til lands til að stunda laxveiðar
á seinni hluta 19. aldar og eftir
það var ekki aftur snúið. Óspillt
náttúra, fallegar ár og villti
laxinn sem kemur til baka á
sínar heimaslóðir á hverju ári
var það sem heillaði erlenda
sem innlenda veiðimenn og gerir
enn í dag. Nú eru þó blikur á
lofti. Laxeldi í opnum sjókvíum
stækkar á ógnarhraða og stefnt
er að því að innan nokkura ára
verði ræktuð ríflega 100.000 tonn
af frjóum norskum eldislaxi í
íslenskum fjörðum. Það felur
í sér tugi milljóna norskra
eldislaxa í opnum sjókvíum en
til viðmiðunar telur allur villti
íslenski stofninn ekki nema um
80.000 laxa.
Þessir 80.000 laxar eru þó
gríðarlega mikilvægir fyrir íslenskt
samfélag og íbúa í dreifðum
byggðum landsins. Þær tekjur
sem laxveiðin skapar gerir það að
verkum að margir geta haldið út búi
á jörðum sínum. Veiðirétturinn er
leigður út, leigutakarnir selja hann
áfram til veiðimanna og við þetta
skapast störf fyrir leiðsögufólk,
matreiðslufólk, þjónustufólk,
bílstjóra og fleiri auk viðskipta við
hina ýmsu birgja og þjónustuaðila
víða um land.
Lesendur þessa blaðs eru með-
vitaðir um þessa þætti. Ef haldið
verður áfram að auka sjókvíaeldi á
þann hátt sem nú er verið að gera
mun það þó grafa undan þeim
búskap sem hér er fjallað um. Í því
samhengi má nefna tvö dæmi frá
grönnum okkar í Noregi. Noregur
er stærsti framleiðandi á eldislaxi
í heimi en landið hefur ætíð verið
þekkt fyrir sínar miklu laxveiði-
ár. Laxveiðiár sem rétt eins og á
Íslandi skapa tekjur fyrir fólkið sem
býr í nálægð við árnar og aðra sem
þær heimsækja í atvinnuskyni.
Drottningunni fórnað
Laerdal áin hefur lengi verið þekkt
sem ein af glæsilegustu og gjöfulu-
stu laxveiðiám í Noregi. Þar er hún
þekkt sem drottningin og Alta áin
sem konungurinn. Áin hefur átt erfitt
undanfarna áratugi vegna sníkjudýrs
sem nefnist Gyrodactylus Salaris.
Sníkjudýrið leggst á húð laxins og
étur hann í raun lifandi. Hægt og
rólega myndast sár sem getur svo
á endanum orðið laxinum að bana.
Sem betur fer tókst að losa laxinn í
Laerdal við þetta sníkjudýr og var
ánni lokað í nokkur ár til þess að gefa
laxastofninum tækifæri á að jafna sig
eftir að hafa gengist undir meðferð
gegn sníkjudýrinu. Áin var opnuð
á ný fyrir átta árum og má segja að
hún væri komin aftur á strik. Nóg
var af laxi og hann í góðum holdum
og við góða heilsu. Best gekk árið
2016 og veiddist þá mikið af laxi og
meðalþyngdin var hvorki meira né
minna en 7,8 kg.
Gleðin entist þó ekki lengi. Nýr
ógnvaldur var mættur á svæðið. Í
firðinum hafði sjókvíaeldi aukist
til muna, og það sem gerist þegar
þéttleiki kvía og fjöldi laxa í kvíun-
um eykst, þá mætir annað sníkjudýr
á svæðið. Það er hin margumtalaða
laxalús. Laxalúsin er sníkjudýr sem
hefur alltaf fylgt villtum laxi, en þó
í litlu magni og er hún ekki hættuleg
fisknum í villtri náttúru. Hún leggst
á laxinn í hafi en drepst svo og
dettur af honum þegar hann kemur
í ferskvatn. Það sem er mikilvægt
að hafa í huga er að nú eru ekki
lengur nokkur hundruð eða þúsund
laxar að synda í gegnum fjörðinn,
heldur eru um 10 milljón eldislaxar
í kvíum í firðinum. Það skapar þau
skilyrði að lúsin getur fjölgað sér að
því virðist endalaust vegna þrengsla
í kvíunum.
Þegar villti laxinn í Laerdal fer
til sjávar eftir að hafa eytt nokkrum
árum í ánni sem seiði, þarf hann að
synda í gegnum þetta lúsafár sem
er nú komið sökum sjókvíaeldisins.
Samkvæmt Hafrannsóknarstofnun
Noregs eru örlög villta laxins í
Laerdal því miður þau að megnið af
seiðunum drepast á leiðinni út á haf
sökum þeirra aðstæðna sem sjókvía-
eldið og lúsin skapar. Dauðshlutfall
seiðanna sveiflast á milli 40-80% á
milli ára. Þar af leiðandi eru sára-
fáir villtir laxar sem snúa til baka
í þessa fallegu á eftir að hafa lifað
af ferðina yfir Atlantshafið. Þetta á
einnig við um aðrar ár í hinum mikla
Sognefirði. Að sama skapi á sjó-
birtingurinn mjög erfitt uppdráttar á
sömu slóðum. Sjóbirtingurinn lifir í
firðinum allan ársins hring og er því
undir stöðugum árásum frá lúsinni.
Áþreifanlegur skaði
Margar aðrar ár í Noregi eru einnig
illa staddar af sambærilegum
ástæðum. Sláandi dæmi er Vosso/
Bolstad áin. Þessi merka á var áður
fyrr þekkt fyrir að geyma einhverja
stærstu laxa í heiminum. Laxar sem
vógu 30 kg þóttu engin stórtíðindi og
á hverju ári veiddust laxar um 25 kg
og yfir. Á áttunda og níunda áratug
síðustu aldar tók fiskeldið að stækka
á svæðinu og í dag er það svæðið í
Noregi sem hefur mestan þéttleika
kvía. Um 12% af heildaframleiðslu
Norðmanna af eldislaxi kemur
þaðan. Risalaxarnir í Vosso svo gott
sem hurfu árið 1989 og hafa aldrei
komið aftur. Þessi einstöku gen eru
líklega horfin að eilífu. Reynt hefur
verið að hjálpa ánni með ýmsum
aðferðum en það hefur ekki gengið
upp. Þeir laxar sem ganga í ána í dag
eru færri og smærri.
Það að fáir laxar snúi til baka
hefur ekki aðeins afleiðingar fyrir
vistkerfið í ánni og firðinum heldur
hefur það beinar afleiðingar fyrir
fólkið sem býr í nánd við árnar.
Ástandið á Laerdal ánni er nú orðið
það slæmt að verið er að íhuga að
loka henni aftur. Ef að ánni yrði lokað
mun það fela í sér að samfélagið þar
yrði af 25 milljónum norskra króna
árlega. Það eru tæplega 400 milljónir
íslenskra króna.
Það má því spyrja lesendur
hvort þetta sé það sem við viljum
fyrir íslenskar laxveiðiár, íslenska
nátturu, villta laxinn og það fólk sem
hefur tekjur af laxveiðum?
Ætla má að svarið við því sé
nei og því er kominn tími til þess
að íslenskir laxveiðibændur og
eigendur veiðiréttar stígi upp og
mótmæli sjókvíaeldi.
Jón Magnús Sigurðarson
Höfundur er formaður veiðifé-
lags Hofsár og Sunnudalsár
Heimsbyggðin er að vakna til
vitundar um auðlindir og æ fleiri
gera sér grein fyrir þjóðhagslegu
mikilvægi þeirra. Á Íslandi er
umræðan snörp enda landið ríkt
að auðlindum.
Í aldanna rás hefur
sjávarauðlindin reynst okkur
drjúg en framan af sigldu útlenskir
kútterar með arðinn úr landi.
Þorskastríð voru háð, þjóðin stóð
saman og hafði sigur. Í því ljósi eru
ummæli Guðmundar Kærnested,
eins þekktasta skipherra
þorskastríðanna, eftirtektarverð.
Hann kvaðst ekki hafa staðið í
þessari baráttu hefði hann vitað
hvernig staðan yrði nokkrum árum
síðar og vísaði þá til úthlutunar
kvóta.
Í stjórnarskrá Íslands frá 1944 er
hvergi minnst á auðlindir. Margar
tilraunir ríkisvaldsins til að ráða
bót á því hafa farið út um þúfur
með einni undantekningu. Eftir
hrunið 2008 var ákveðið að færa
endurskoðun stjórnarskrárinnar
út fyrir veggi Alþingis. Fólkið í
landinu gekk í verkið með þjóðfundi
sem færði þjóðkjörnu stjórnlagaráði
sín helstu áhersluatriði. Ráðið
vann úr niðurstöðu þjóðfundar
nýja stjórnarskrá sem Alþingi bar
undir þjóðaratkvæði 2012 og lögðu
2/3 hlutar kjósenda blessun sína
yfir hana.

Auðlindaákvæðið byrjar svona:
Auðlindir í náttúru Íslands, sem ekki
eru í einkaeigu, eru sameiginleg og
ævarandi eign þjóðarinnar.
Þetta orðalag var samþykkt af
17 af hverjum 20 sem þátt tóku í
þjóðaratkvæðagreiðslunni 2012.
Eftir yfirferð sérstaks
lögfræðingateymis á vegum
Alþingis var auðlindaákvæðinu
hins vegar breytt í eftirfarandi:
Auðlindir í náttúru Íslands, sem
ekki eru háðar einkaeignarrétti,
eru sameiginleg og ævarandi eign
þjóðarinnar.
Skýringar lögfræðingateymisins við
ákvæðið eru á þessa leið:
„Með ákvæðinu er ekki hróflað
við þeim eignarréttindum sem
þegar kunna að vera fyrir hendi
að auðlindum og þeim heimild-
um eigenda sem slíkum eignar-
rétti fylgja.“
Og nokkrum línum neðar:
„Með ákvæðinu er ekki hróflað
við þeim nýtingarleyfum eða
óbeinu eignarréttindum sem
þegar eru fyrir hendi.“
Þessar breytingar kollvarpa til-
lögu stjórnlagaráðs og þá um
leið forskrift þjóðfundarins
sem gekk einmitt út á að geta
hróflað við núgildandi úthlutun
aflaheimilda.
Breytingar lögfræðingateymis-
ins færa þannig umráðaréttinn
frá þjóðinni til útvegsmanna.
Það er í hróplegri andstöðu við
þann skýra vilja sem fram kom
á þjóðfundinum 2010, í stjórn-
lagaráði 2011 og í þjóðarat-
kvæðagreiðslunni 2012.
Næsta grein mun fjalla um hvers vegna
Alþingi kýs að vanvirða niðurstöðu
þjóðaratkvæðagreiðslunnar 2012.
Lýður Árnason,
læknir og kvikmyndagerðar-
maður
Ólafur Ólafsson,
fyrrv.landlæknir
Þorvaldur Gylfason,
hagfræðiprófessor
SAMFÉLAGSRÝNI
Vitundarvakning um mikilvægi auðlinda
Náttúru og hlunnindum fórnað fyrir norska stóriðju?
Jón Magnús Sigurðarson.
KH vinnuföt • Nethyl 2a • 110 Rvk • 577 1000 • info@khvinnufot.is • khvinnufot.is
Ný lína frá Jobman væntanleg
strax eftir páska.
Það er betra að vera
skjó r en skjóur
Skoðun dagsins:
Sími 570 9090 • www.frumherji.is
Nældu þér í óumdeildari skoðun, komdu
með hestakerruna á næs skoðunarstöð
og hafðu hana klára
rir vorið og sumarið.