Morgunblaðið - 11.02.2021, Qupperneq 30

30 FRÉTTIRInnlent
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 11. FEBRÚAR 2021
Stefán Gunnar Sveinsson
sgs@mbl.is
Ég var, er, og verð alltaf nasisti.“
Flestir myndu eflaust verða hissa, ef
einhver sem maður hefði kynnst sam-
dægurs myndi fleygja þessari setn-
ingu fram í miðju samtali, og svo var
einnig um Jón Fr. Sigvaldason, bif-
reiðasmið, þegar hann rakst á Gunn-
ar Guðmundsson, einn af Petsamo-
förunum, fyrir hendingu í Kína árið
1978 en Gunnar
var á árum seinni
heimsstyrjald-
arinnar flugumað-
ur fyrir nasista í
Danmörku og
Þýskalandi.
Jón og Mary
kona hans voru á
ferðalagi um Kína
ásamt hóp ann-
arra Íslendinga,
og höfðu nýverið
komið frá Hong Kong til borgarinnar
Guangzhou, sem fyrr á tíð var þekkt
sem Kanton. „Í miðjunni á hótelinu
var yndislegur garður, við erum að
labba þar í gegn, konurnar ætluðu að
kaupa sér silki. þá situr maður þar
með bjór og dottar. Þegar við göng-
um fram hjá segir hann: „Íslend-
ingar!“ rifjar Jón upp. Segir Jón að
Gunnar hafi verið þátttakandi á
kaupstefnu sem var á hótelinu á sama
tíma og Gunnar, sem þá rak heild-
verslun með kínverskar nið-
ursuðuvörur sem hann seldi m.a. til
Danmerkur. Var hann þá nýbúinn að
kaupa inn að eigin sögn 2.000 tonn af
niðursuðuvörum og var örþreyttur.
„Þetta þótti fólkinu skrítið sem var
með mér, þau voru svona betri borg-
arar. En ég hafði áhuga á að tala við
manninn, þennan Íslending sem var
þarna, ekki að ég vissi neitt um
hann,“ segir Jón, sem segist hafa
rætt aðeins við Gunnar þarna í hót-
elgarðinum, en Gunnar bauð honum
að koma upp á herbergi til sín um
kvöldið.
„Og þar átti ég með honum langt
samtal. Þar opnaði hann sig fyrir
mér, í einrúmi,“ segir Jón. „Svo fór-
um við að tala saman, og hann bara
gaf mér yfirlýsingu eins og hann vildi
létta á sér. Hann sagði: „Ég var, er,
og verð alltaf nasisti.“ Þá segir hann
mér frá því að hann hafi komið með
Petsamo-förum til Íslands á haust-
dögum 1940 til að undirbúa vinnu
sem hann hafði tekið að sér í Þýska-
landi, við að senda áróður á íslensku
yfir útvarp,“ segir Jón.
Jón segist ekki muna nafnið á út-
varpsstöðinni sem Gunnar vann fyrir,
en að hún hafi verið opinber stöð. „Og
hann sagðist hafa þurft að undirbúa
þessa vinnu á Íslandi, en sagði ekki
orð um hverjir voru vitorðsmenn
hans, eða í hverju sá undirbúningur
fólst.“
Palermó eða Tókýó?
Gunnar komst hins vegar ekki
beint til Þýskalands vegna stríðs-
ástandsins. Jón segir að Gunnar hafi
sagt sér að eina leiðin aftur til Þýska-
lands hafi legið um New York, því
Bandaríkjamenn voru þá enn utan
stríðsins. Gunnar sagði honum í kjöl-
farið, að hann hefði beðið þar í nokkr-
ar vikur eftir skipi, sem hafi siglt til
Palermó á Sikiley.
Frásögn Jóns af ferðalagi Gunnars
er raunar athyglisverð, þar sem aðrar
heimildir hafa hermt, að Gunnar hafi
átt ævintýralegt ferðalag frá New
York til San Francisco, þaðan sem
hann hafi farið til Tókýó, en sam-
kvæmt heimildum bresku leyniþjón-
ustunnar fékk hann þar far með skipi
sem sigldi til Spánar.
Sé sú ferðasaga rétt, hafði Gunnar
eflaust sínar ástæður til þess að leyna
förum sínum fyrir Jóni. Jón segist
hafa heyrt þá frásögn, en finnist hún
nánast fjarstæðukennd, þar sem ekki
hafi komið fram nein ástæða fyrir því
hvers vegna Gunnar hefði átt að fara
kringum hálfan hnöttinn bara til þess
eins að sigla til baka, og vera svo
kominn aftur til Danmerkur í árs-
byrjun 1941, en gögn bresku leyni-
þjónustunnar benda til að Gunnar
hafi verið kominn aftur til Kaup-
mannahafnar í janúar það ár.
Þar virðist helsta hlutverk Gunn-
ars hafa verið að finna mögulega út-
sendara meðal Íslendinga í Dan-
mörku og snúa þeim til fylgis við
málstað nasista.
Gekk í Waffen-SS en hvað svo?
Þegar það tók að halla undan fæti
hjá Þjóðverjum í stríðinu mun Gunn-
ari hafa rennt blóðið til skyldunnar,
og greindi hann Jóni frá því. „Hann
sagði við mig: „Ég gat ekki annað,
heldur gekk ég í Waffen-SS og eftir
litla sem enga þjálfun fór ég á aust-
urvígstöðvarnar.“ Og til hvers, spurði
ég? „Ja, til að verða fyrir mestu nið-
urlægingu sem ég hef nokkurn tím-
ann orðið fyrir, að ganga á móti Rúss-
unum með uppréttar hendur.“
Samkvæmt frásögn Gunnars var
herflutningabíllinn sem átti að flytja
hann fram til orrustu stöðvaður af
Rússum, áður en hann gat svo mikið
sem hleypt af skoti, og endaði Gunnar
þar með í fangabúðum í Síberíu.
Gunnar sagði Jóni svo að Rússarnir
hefðu við stríðslok hent sér yfir
landamærin til Kína, þar sem hann
hefði dvalist í Peking, eignast konu,
sem var læknir og átt með henni tvö
börn. Við valdatöku Maós 1949, sem
Gunnar hafði ófögur orð um, hafi
hann flúið til Japans og þaðan til
Hong Kong, þar sem hann var bú-
settur þegar Jón og Gunnar hittust.
Eitthvað virðist hafa vantað í frá-
sögn Gunnars til Jóns um hagi sína
eftir að styrjöldinni lauk, því að ís-
lensk blöð greina frá því í janúar 1946
að hann hafi verið dæmdur til fang-
elsisvistar og ærumissis í Danmörku,
og síðar sama ár var hann kominn til
Íslands þar sem hann eignaðist konu
og son, sem fæddist 1948. Hitt virðist
vera rétt, að Gunnar hafi líka eignast
konu og börn í Asíu eftir að hann fór
héðan af landi brott skömmu síðar.
Þá er rétt að Gunnar gekk til liðs
við Waffen-SS 1944, en upplýsingar
bresku leyniþjónustunnar um her-
þjónustu hans benda til að hann hafi
verið talinn of veikburða til að halda
til orrustu og á hann að hafa verið
leystur frá herþjónustu í mars 1945,
skömmu fyrir stríðslok í Evrópu. Jón
segir þó að hann muni ekki gleyma
hitanum í frásögn Gunnars þegar
hann rakti niðurlægingu sína og fang-
elsun af hendi Rússa.
„Hann mun selja þér Ísland“
Hann og Gunnar eyddu kvöldinu
og því næsta saman við spjall og
skemmtan á hótelinu, og var Gunnar
enginn aukvisi í þeim efnum. Rifjar
Jón upp að einn af þeim sem hefði hitt
þá tvo saman á hótelinu hefði sagt sér
að passa sig, ellegar myndi Gunnar
selja honum Ísland eins og það legði
sig. „Hann var refur,“ segir Jón.
Gunnar bjó þá í Hong Kong að eig-
in sögn, en rak dreifingarheild-
verslun í Danmörku, og seldi þangað
niðursuðuvörur.
Jón segist hafa spurt Gunnar
hvort að hann hafi selt vörur til Ís-
lands, en fengið þau svör að hann
nennti ekki að standa í slíku smá-
ræði. „Hann sagðist ekki nenna
slíku, því hann keypti og seldi vörur
í þúsundum tonna, „Ég nenni ekki
að selja nokkrar grænbaunadósir til
Íslands,“ sagði hann, en mig grunar
reyndar líka að hann hafi viljað forð-
ast Ísland. Ég átti ekki að skila
kveðju til neins á Íslandi, en hann
sagði mér að hann væri uppalinn á
Haðarstíg, sem var alveg rétt,“ segir
Jón. Gunnar gaf honum einnig
nokkrar aðrar upplýsingar um fjöl-
skylduhagi sína, sem einnig reynd-
ust réttar.
Jón hefur ekki haft hátt um kynni
sín af Gunnari, fyrir utan að um það
bili ári eftir ferðalagið til Kína var
hann beðinn um að segja frá ferða-
lagi sínu hjá Karlakór Reykjavíkur,
sem var á leiðinni þangað í tónleika-
ferð. Þá kom í ljós að fram-
kvæmdastjóri kórsins hafði verið
leikfélagi og æskuvinur Gunnars á
Haðarstíg.
Jón rifjar upp að Gunnar hafi sagt
að sér væri velkomið að hafa sam-
band, ef hann væri á ferðinni í Kaup-
mannahöfn, en aldrei gafst neitt
tækifæri til þess. Ekki varð því af
endurfundum þeirra.
Ekki er vitað margt um afdrif
Gunnars, en hann mun hafa dáið ár-
ið 2010, þá háaldraður maður. Segir
í umfjöllun Morgunblaðsins árið
2015, þegar 75 ár voru liðin frá Pet-
samo-förinni, að hann hafi alla tíð
reynst fámáll um störf sín í þágu
nasista í stríðinu.
Kynntist njósnara fyrir hendingu
 Jón Fr. Sigvaldason rakst á Gunnar Guðmundsson, Petsamo-fara, í Kína á áttunda áratugnum
Ljósmynd/Gunnar Cortes
Petsamo Esjan sést hér sigla úr höfn í Kaupmannahöfn með Petsamo-farana. Um borð var Gunnar Guðmundsson.
Nafnspjald Gunnar lét Jón fá nafn-
spjald sitt þegar þeir kvöddust.
Jón Fr.
Sigvaldason