Saga - 2018, Blaðsíða 238

Viðfangsefni bókarinnar er klætt í óvenjumikinn kenningabúning af
íslensku sagnfræðiverki að vera. Í löngu og fróðlegu máli er gerð grein fyrir
hugtökum og kenningum sem sumar hverjar hafa verið lítið áberandi í
íslenskri sagnfræði. Bókin er rituð í fræðahefð „nýju menningarsögunnar“
— sem þó er orðin 30–40 ára gömul og ruddi sér til rúms sem andsvar við
formgerðarstefnu, félagsvísindalegri sagnfræði og sögulegri efnishyggju.
Í menningarsögunni er áherslan á atbeina (e. agency) fremur en formgerð
(e. structure), reynslu, upplifun og sjálfsmynd einstaklinga frekar en grein-
ingu á félagshreyfingum og efnahagslegum aðstæðum, orðræðugreiningu
frekar en megindlegar aðferðir. Það er sláandi hve vel þessir ólíku megin-
straumar í sagnaritun nútímans endurspeglast í þeim tveim bókum sem
skrifaðar hafa verið um íslenskt vinnufólk, kveri undirritaðs frá 1980 og
miklu viðameira verki Vilhelms um vinnuhjú, lausamenn og aðra undirsáta
sem hér er til umræðu.
Í verki Vilhelms svífa eftirlendufræði og kenningar póststrúktúralista
um vald og valdaafstæður yfir vötnum en umfram allt andófsfræði ýmiss
konar. Öllum þessum kenningum eru gerð góð skil og einkennist umfjöll-
unin af ígrundun og víðtækri þekkingu. Fjögur hugtök gegna lykilhlutverki
í greiningu höfundar: undirsáti, valdaafstæður, atbeini og andóf. Vegna þess
hve þessi hugtök móta skilning og tök höfundar á viðfangsefninu er ástæða
til að fara fáeinum orðum um þau.
Vilhelm kýs að nota hugtakið undirsáti frekar en alþýða manna eða
ámóta hugtök. Með því á höfundur við einstaklinga sem eru settir undir
yfirráð annarra. Samfélagið einkenndist af ákveðnu „stjórnskipulagi sem
byggði á stigveldi og aga“ (bls. 13) og þannig bárust valdboð frá hærri þrep-
um niður til þeirra lægri. Staða einstaklingsins er afstæð og háð samhengi;
hann getur verið yfirsáti og undirsáti í senn, t.d. leiguliðinn sem verður að
lúta aga og boði jarðeigandans og sýslumannsins en er sjálfur yfirvald á sínu
heimili. Þannig er hugtakið undirsáti félagslega afstætt og
vísar til einstaklingsbundins ástands innan tiltekinna valdaafstæðna og
á tilteknum tíma frekar en fastrar og afmarkaðrar þjóðfélagslegrar
stöðu. Það er ekki stéttbundið né vísar það til tiltekins þjóðfélagshóps
umfram annan. Notkun hugtaksins er þannig leið til þess að komast hjá
vandamálum sem fræðimenn hafa staðið frammi fyrir þegar skilgreina
þarf samfélagslega stöðu fólks (bls. 19).
Þetta er athyglisverð afstaða. Hugtakið undirsáti getur verið viðeigandi
hugtak þegar lýst er hvers kyns valdatengslum í samfélaginu, ekki aðeins
samskiptum milli alþýðu og yfirstétta. En nú hagar svo til að rannsóknin
fæst ekki við valdaafstæður einstaklinga almennt og yfirleitt heldur beinist
hún sérstaklega að valdasamspili ákveðinna stétta, vinnufólks og lausa-
manna gagnvart einkum stétt bænda sem iðkar vald sitt í krafti stéttarstöðu
sinnar og heimilisstöðu sem húsbændur. Þess vegna kemur það einkenni -
ritdómar236
Saga vor 2018.qxp_Saga haust 2004 - NOTA 30.4.2018 12:12 Page 236