Saga - 2018, Blaðsíða 240

an í refsingu hinna „brotlegu“ og virðist ekki hafa haft mikil áhrif í þá átt að
breyta lífsskilyrðum undirsáta. Í þessu sambandi er rétt að hafa í huga að
Vilhelm bindur sig eingöngu við andóf einstaklinga, en sneiðir alveg hjá því
að kanna hvort merki hafi verið um félagslegt andóf, hvort hópar eða
samtök mynduðust meðal vinnufólks eða lausamanna þar sem yfirboðurum
var andæft. Slík tilfelli held ég að hafi verið afar fá á átjándu og nítjándu öld.
Rannsókninni á hinum sögulega efniðvið er skipt í þrjá kafla. Sá fyrsti
fjallar um sögulegan bakgrunn og hugarfarslegt umhverfi vistarbandsins
bæði á Íslandi og í Evrópu, umhverfi ögunar og valds sem mótaði helst stig-
veldi samfélagsins. Vilhelm er hér að nokkru leyti á svipuðum rannsókna -
slóðum og Loftur Guttormsson að því er varðar hugarfar, hugmyndafræði
og uppeldi á árnýöld, en áhugi hans beinist sérstaklega að einkar áhuga-
verðum þætti í menningu þess tíma sem hefur verið kallaður „ögunarbylt-
ingin“. Sú breyting sigldi í kjölfar siðbreytingarinnar á sextándu öld og fól
í sér strangari siðferðilegar kröfur til þegnanna um iðni, hlýðni og skyldu-
rækni. Á þessum tíma færðust afskipti og eftirlit ríkisins með þegnunum í
vöxt og leitast var við að styrkja samfélagsreglu og húsbóndavald, ekki síst
með vistarskyldu víða í Norður-Evrópu. Vistarskylda var ekkert séríslenskt
fyrirbrigði eins og höfundur sýnir ljóslega fram á.
Annar kaflinn fjallar um vinnuhjú og vistarskyldu á Íslandi. Vilhelm tel-
ur „ástæðulaust að ætla að ein skýring vegi þyngra en aðrar“ (bls. 80) á
viðhaldi og mikilvægi vistarbandins. En er ekki hlutverk fræðimannsins að
vega og meta þýðingu ólíkra skýringa á sögulegum fyrirbærum? Aðalvið -
fangs efni hans hér er að ræða um vistarskylduna, ekki sem félagslegt og
efnahagslegt stjórntæki, eins og venja er meðal sagnfræðinga, heldur sem
„kerfi siðrænnar ögunar“. Margt er skarplega athugað og reifaðar eru hug-
myndir um viðleitni yfirsáta til strangari húsaga og kvartanir þeirra yfir
sjálfræði og agaleysi vinnufólks. Færir höfundur rök fyrir því að siðrænt
hlutverk vistarskyldunnar hafi lifað lengur á Íslandi en í nálægum löndum,
langt fram á síðari hluta nítjándu aldar. Áhugaverð umræða er einnig um
samskipti manna inni á heimilunum, félagslíf og samveru fólks, þótt ekki sé
um auðugan heimildagarð að gresja.
Höfundur fjallar einnig um hvernig vistbundið fólk fótaði sig í tilver-
unni, ekki síst hvort það gat skapað sitt eigið „rými“ sem gat þá leitt til
„núnings“ milli þeirra og húsbænda og annarra valdhafa. Þetta er merkilegt
efni en erfitt viðureignar sökum heimildafæðar. En Vilhelm er einstaklega
fundvís á mál sem varpa ljósi á hlutskipti vinnufólks og samskipti þess við
húsráðendur og koma þar að góðum notum dómabækur sýslumanna og
bækur sáttanefnda. Hann dregur fram allmörg mál þar sem hegðun eins og
óhlýðni, leti, þjófnaður, hvinnska og flótti vinnufólks úr vist koma við sögu.
Mörg þessara mála hafa að geyma áhrifaríkar örlagasögur fátæks fólks og
bregða birtu á örvæntingu, valdaleysi og illa meðferð þess, en jafnframt
hvernig það sýnir af sér sjálfsfbjargarviðleitni, útsjónasemi, kænsku og jafn-
ritdómar238
Saga vor 2018.qxp_Saga haust 2004 - NOTA 30.4.2018 12:12 Page 238