Saga - 2018, Blaðsíða 236

ríkari vitund um það sem þegar hefur verið skrifað um sögu fólksflutninga,
bæði erlendis og innanlands.
Þá má nefna að allvíða eru dæmi þess að Snorri ýmist gangist möglun-
arlaust inn á gildismat þeirra tíma sem hann fjallar um eða yfirfæri nútíma-
gildismat á fortíðina. Í kaflanum um upphaf útlendingaeftirlits metur Snorri
t.a.m. að það hafi verið nauðsynlegra á fjórða áratugnum en áratugina þar
á undan og rekur það til þess að nasistar komust til valda í Þýskalandi og
þar með hafi „þýski flóttamannavandinn“ hafist „með stórfelldum fólks -
flótta úr landinu.“(126) Vissulega var gríðarmikill fjöldi manns á flótta eftir
síðari heimsstyrjöldina, eða um 40 milljón manns, en fólksflutningar yfir
Atlantshafið um og eftir aldamótin voru sömuleiðis afar umfangsmiklir og
er talið að árlega hafi um ein milljón manns flutt sig um set frá Evrópu og
yfir til Ameríku, aðallega Norður-Ameríku, á tímabilinu 1900–1910, alls um
20 milljónir á tímabilinu 1890–1900. Það er því afar ólíklegt að fjöldinn einn
hafi valdið þessari þörf fyrir útlendingaeftirlit og því gjöfulla að leita
skýringa einnig í vaxandi þjóðernishyggju, sterkara þjóðríki, auknum heim-
ildum þess til að takmarka ferðir um landamæri og minna þoli fyrir hreyf-
anleika, svo dæmi séu nefnd. Þess utan virðist Snorri hallur undir hagnýt -
ingarviðhorf til útlendinga sem hefur verið ríkjandi síðustu öldina eða svo.
Þar á ég við það viðhorf að innflytjendur þurfi að hafa eitthvert gildi fyrir
samfélagið, sem réttlæti veru þeirra í búsetulandinu, og það gildi sé falið í
einhvers konar ábata, yfirleitt fjárhagslegum. Það kemur t.a.m. fram í gildis -
dómum um útlendinga sem voru á Íslandi „til gagns“ (128) eða hefðu
„getað komið að góðum notum hér“ (211). Loks má nefna umfjöllun Snorra
um Norðmenn á Íslandi við upphaf 20. aldar en þar kveður hann upp þann
gildisdóm að „Norðmennirnir … virðast áður hafa flosnað upp úr störfum
heima fyrir, trúlega helst sökum drykkjuskapar og ekki átt margra kosta völ
á heimaslóðum.“(268) Vera má að þetta sé rétt túlkun, en þar sem Snorri vís-
ar ekki í neinar heimildir máli sínu til stuðnings læðist óneitanlega að manni
sá grunur að hann sé þarna að ganga inn í gildismat samtímans, sem var
einmitt á þann veg að Norðmenn væru ofbeldisseggir og drykkjurútar, þótt
það sé á huldu hvort það endurspegli frekar hegðun Norðmannanna eða þá
staðreynd að stór hluti þeirra voru sjómenn og annað förufólk, fólk á jaðri
samfélagsins og þess vegna varnarlaust gagnvart ýkjusögum og neikvæðu
umtali.
Í takt við þetta leggur Snorri mikla áherslu á gjörðir tiltekinna einstak-
linga í stað hinnar samfélagslegu umgjörðar. Ber þar hæst Hermann Jónas -
son, sem gegndi embætti forsætisráðherra á tímabilinu 1934–1942. Ráð -
herravald var mjög mikið þegar kom að útlendingum og innbyggt í útlend-
ingalögin, sem sett voru á þriðja og fjórða áratugnum, að stjórnvöld gætu
nokkurn veginn tekið á málum einstakra útlendinga og innflytjenda, eða
málaflokknum í heild, eftir eigin geðþótta. Hermann var því gífurlega
valdamikill og Snorri rekur á afar fróðlegan hátt hvernig hann beitti valdi
ritdómar234
Saga vor 2018.qxp_Saga haust 2004 - NOTA 30.4.2018 12:12 Page 234