Náttúrufræðingurinn - 2021, Qupperneq 7

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
99
Ritrýnd grein / Peer reviewed
Þegar menn settust hér að á 9. og 10. öld
höfðu refir lagt allt landið undir sig. Mel-
rakkar þóttu snemma skæðir keppinautar
mannsins um veiðibráð, fugl og egg, og
enn fremur ógn við búfénað. Strax í fyrstu
lögum landsins voru refir ófriðhelgir og
mátti veiða þá á hvers manns landi.9 Jafn-
framt voru melrakkabelgir (feldir refa)
verðmætur gjaldmiðill frá upphafi byggðar
og voru til dæmis jafngildi lambagæru eða
sex grömmum silfurs.9 Refir hafa því verið
veiddir á Íslandi frá upphafi byggðar.
Rannsóknir á íslenska refastofninum
hófust á áttunda áratug 20. aldar og byggj-
ast þær að miklu leyti á gögnum og sýnum
sem aflað hefur verið við veiðar. Rann-
sóknir þessar leiddu til vöktunar sem
enn fer fram með sama hætti. Nú eru til
samfelld gögn úr mælingum frá 1979 og
veiðitölur fyrir meira en 60 ára tímabil.
Umtalsverð þekking hefur safnast um
lífshætti, líffræði og vistfræði tegundar-
innar frá upphafi vöktunar. Íslenski
refastofninn hefur á sex áratugum farið
í gegnum tímabil fækkunar og fjölgunar
og stendur nú nokkurn veginn í stað.10–13
Aðlögunarhæfni melrakkans hefur gert
honum kleift að lifa af á Íslandi í þús-
undir ára þrátt fyrir einangrun landsins,
breytileika í veðurfari og fæðuframboði,
auk álags vegna veiðisóknar manna. Á
síðustu áratugum hafa orðið breytingar á
loftslagi með auknum hraða hlýnunar og
tilheyrandi áhrifum á lífríki, auk meng-
unar sem dagar uppi á norðurslóðum.
Tófan er eitt af flaggskipum rannsókna í
þessum málaflokki14 og landfræðileg ein-
angrun gerir það að verkum að íslenski
melrakkinn er ákaflega mikilvægur fyrir
rannsóknir á lífríki norðurslóða.
Í þessum fyrsta hluta í þriggja greina
flokki um stofnvistfræði íslenska mel-
rakkans verður fjallað um verndarstöðu
refa, veiðigögn og aldursgreiningar sem
varpa ljósi á refastofninn, útbreiðslu
hans og stærð, og þær breytingar sem
hafa orðið frá upphafi skráninga til
dagsins í dag. Fjallað verður um áhrif
veiða og friðunar á stofnstærð og lykil-
þætti stofnbreytinga. Að lokum verður
farið yfir litarfar refa, erfðafræði lita-
afbrigða og samsetningu arfgerða
í landinu.
FRUMKVÖÐLASTARF
Í RANNSÓKNUM
Theodór Gunnlaugsson (1901–1985)
var einkar afkastamikill sjálfmenntaður
fræðimaður og skrifaði talsvert í ýmis
rit, þar á meðal í Náttúrufræðinginn.
Bók hans, Á refaslóðum (1955), er mikil-
væg samtímaheimild um íslenska refinn,
byggð á reynslu Theodórs af viðureign
við refi um áratuga skeið.15 Þær rann-
sóknir á íslenska refastofninum sem nú
fara fram hófust sem fyrr segir árið 1979
þegar Páll Hersteinsson tók að safna
efniviði til að geta lagt mat á stærð tófu-
stofnsins. Vegna þess að refaveiðar voru
stundaðar með reglubundnum hætti,
og skráning gagna góð, sá hann tæki-
færi í rannsóknum tengdum veiðunum
og fékk refaskyttur til liðs við sig til að
útvega sýni og upplýsingar um felld dýr.
Eftir nokkur ár var Páll kominn með
efnivið til að geta metið stærð íslenska
refastofnsins, sem aldrei hafði verið
reynt áður. Stofnmatið var birt í fyrsta
sinn í Fréttabréfi Veiðistjóra árið 1987,16
og er byggt á þekktri aðferð sem kallast
aldurs-afla-aðferð með samlagningu
Mórauð tófa í vetrarbúningi. Feldurinn er afar einangrandi og hitatap frá líkamanum nær ekkert. – Arctic fox of the blue morph during winter.
The winter fur is extremely insulating and heat loss is consequently of minor degree. Ljósmynd/Photo: Gyða Henningsdóttir.