Náttúrufræðingurinn - 2021, Qupperneq 12

Náttúrufræðingurinn
104
Ritrýnd grein / Peer reviewed
Landnámsmenn hafa áreiðanlega þekkt refi því melrakkabelgir
urðu fljótt lögmætur gjaldmiðill hér á landi. Með mönnum komu
húsdýr, meðal annars sauðfé, og fljótt kom rebbi sér í ónáð
hjá bændum þegar hann lagðist á fé. Í fyrstu lögum Íslands,
þjóðveldislögunum í Grágás sem giltu frá myndun samfélags á
fyrsta þriðjungi 10. aldar og fram til um 1270, og lögbókunum
sem konungur sendi Íslendingum, Járnsíðu og svo Jónsbók
frá um 1281, eru ákvæði um að refir séu réttdræpir á hvers
manns landi. Árið 1295 setti Alþingi lög þess efnis að hver
sá sem ætti sex eða fleiri kindur á vetrarfóðrum skyldi drepa
einn fullorðinn eða tvo unga refi á ári, ella greiða sekt sem var
kölluð refatollur og jafngilti 4 kílóum af slægðum fiski. Ákvæði
þetta var endurnýjað óbreytt árin 1485, 1680, 1789 og 1792.
Árið 1872 voru sveitarfélög stofnuð og 1890 tóku þau við fjár-
hagslegri ábyrgð refaveiða af bændum.51 Gert var að skyldu
að vinna greni og þau jafnframt lögvernduð. Í upphafi 20. aldar
varð refaskinn gríðarverðmætt. Á árunum 1920–1930 var hægt
að fá allt að árslaun fyrir mórauðan feld. Hér ríkti sannkallað
gullæði. Á þessum tíma var þögult samþykki um að sniðganga
lögin um grenjavinnslu. Í staðinn var algengt að veiðimenn
færu á grenin og tækju yrðlinga á lífi. Þeir voru síðan hafðir í
haldi þar til um miðjan vetur þegar verðmæti feldarins var í sem
mestum gæðum. Á árunum eftir seinna stríð voru stofnuð refa-
bú og innfluttir refir (og minkar) notaðir til ræktunar í stað villtra
refa. Sum þessara framandi dýra (bæði refir og minkar) sluppu
út í náttúruna og eftir að verðgildi feldar af villtum ref féll voru
þeir aftur orðnir til óþurftar. Sett voru lög um eyðingu refa og
minka52 og voru báðar tegundir jafnréttdræpar því samkvæmt
lögunum skyldi drepa alla refi sem sáust.
Farið skyldi á öll þekkt greni einu sinni eða tvisvar á sumri og
þau unnin. Leita skyldi að nýjum og óþekktum grenjum. Eitra
skyldi á skilgreindum svæðum og tímum. Skotlaun veiðimanna
voru hækkuð verulega og embætti veiðistjóra var sett á lagg-
irnar árið 1958. Refagreni voru þó (og eru enn) strangfriðuð
enda auðveldara að vinna greni þegar vitað er um staðsetn-
ingu þeirra, og friðun grenjanna tryggði að ný refapör sóttu í að
nýta þau eftir að búið var að fjarlægja óðalsdýrin hverju sinni.
Þegar Páll hóf rannsóknir sínar og samstarf við veiðimenn
voru refir enn skilgreindir sem meindýr og bar að útrýma þeim
samkvæmt lögum sem þá voru í gildi.52 Árið 1994 voru refir,
ásamt öðrum villtum spendýrum og fuglum, í fyrsta sinn
friðaðir með lögum.53 Sú friðun breytti þó ekki miklu fyrir
íslenska melrakkann því í 7. grein laganna er ákvæði um
að ráðherra geti aflétt friðun tímabundið sé talið að villt dýr
valdi tjóni,  að fenginni umsögn Umhverfisstofnunar og Nátt-
úrufræðistofnunar Íslands. Reglugerð um framkvæmd refa-
og minkaveiða54 fylgdi listi yfir svæði þar sem ekki mátti
veiða refi (meðferð skotvopna bönnuð). Fyrst þá varð friðun
refa að veruleika, þó eingöngu á hinum friðlýstum svæðum
sem þar voru talin upp. Svæðin voru alls 26 en fæst mikil-
væg fyrir refastofninn nema friðland Hornstranda. Mætti ætla
að þessar breytingar og friðun hefðu áhrif á rannsóknir og
vöktun íslenska melrakkans, sem eru að miklu leyti byggðar
á veiðigögnum. Svo varð þó ekki, veiði jókst til muna eftir að
villidýralögin tóku gildi − enda var í reglugerðinni viðauki um að
vinna skyldi greni um allt land, utan friðlýstra svæða.
Lög og reglugerðir
stofnbreytingar refa innan friðlanda
fyrir og eftir friðun og athuga hver þró-
unin var á landsvísu á sama tíma.
Einungis eru til gögn frá tveimur
svæðum sem mikilvæg geta talist með
tilliti til áhrifa af friðun refa á stofn-
breytingar, Þjóðgarðinum Snæfellsjökli
og friðlandinu á Hornströndum.
Þjóðgarðurinn Snæfellsjökull er 170
km2 að stærð og liggur að sjó. Refaveiðar
hafa alfarið verið bannaðar í þjóð-
garðinum frá stofnun hans árið 2001.37
Þar eru þekkt að minnsta kosti 27 refa-
greni og hafa allt að fimm þeirra verið í
ábúð árlega frá því talningar hófust árið
1989. Tíu árum eftir friðun reyndist ekki
marktækur munur á ábúðarhlutfalli
refagrenja fyrir og eftir friðun.38 Vöktun
refa í þjóðgarðinum stendur enn yfir.
Meiri stöðugleiki virðist hafa ríkt hvað
varðar hlutfall grenja í ábúð eftir friðun
en hlutfallið hefur þó að jafnaði heldur
lækkað eftir 2015 (Róbert A. Stefánsson,
óbirt gögn).
Friðlandið á Hornströndum er um
660 km2 að stærð og þar hafa refir verið
friðaðir með veiðibanni síðan 1995 (5.
mynd).54 Ekki hefur verið lagt mat á
stofnstærð refa fyrir og eftir friðun en
fyrir liggja veiðitölur frá 1958 til 1994
sem hægt er að nota sem vísitölu um
stofnstærð, stofnbreytingar og ábúðar-
þéttleika.20 Skráningar á grenjaleit og
-vinnslu eru mjög nákvæmar frá þessum
tíma. Nokkuð hefur verið fylgst með ref-
unum á Hornströndum frá friðun. Því
eru til nothæf gögn sem gefa til kynna
ábúðarþéttleika og breytingar í stofn-
inum frá því fyrir og eftir friðun.
Sumrin 1992 og 1993 var farið með
staðkunnugum grenjaskyttum á öll
þekkt greni innan friðlandsins sem
tilheyrðu gamla Grunnavíkurhreppi.
Ferðirnar voru farnar á vegum Veiði-
stjóraembættisins, og var markmiðið
að staðsetja grenin með GPS-tækni.
Sumrin 1998 og 1999 var farið í sam-
bærilegar ferðir, þá á vegum Háskóla
Íslands, Náttúrufræðistofnunar og
Náttúrustofu Vestfjarða, á þau greni
sem tilheyrðu þeim hlutum gamla
Sléttuhrepps og Grunnavíkurhrepps
sem voru innan friðlandsins. Jafnframt
því að staðfesta staðsetningu þeirra
var athugað hvort grenin væru í ábúð,
fjöldi yrðlinga talinn og nokkrir tugir
þeirra eyrnamerktir. Gögnin voru meðal
annars notuð til að áætla þéttleika refa
á svæðinu og bera saman við gögn úr
veiðiskýrslum sem til voru þaðan fyrir
tímabilið 1958–1994.21 Ekki hefur verið
farið í heildarúttekt á öllu svæðinu síðan
en þess í stað hefur verið farið reglulega
á hluta Hornstranda til að meta ábúð,
gotstærð og fæðu á grenjum.
Veiðigögn benda til þess að refastofn-
inn á Hornströndum hafi sveiflast í takt
við landið í heild meðan veiðar voru
þar leyfðar, sérstaklega á tímabili fækk-
unar. Á tímabili fjölgunar (1980–1995)
var samfelld fjölgun á landinu í heild
en jafnframt fjölgun komu fram miklar