Náttúrufræðingurinn - 2021, Qupperneq 20

Náttúrufræðingurinn
112 Náttúrufræðingurinn 91 (3–4) bls. 112–121, 2021
Humlur eru félagsskordýr sem
stofna til tiltölulega fáliðaðra búa – með
nokkrum tugum upp í nokkur hundruð
einstaklinga í hverju – og byggir hver
drottning einungis eitt bú á ári. Framan
af sumri eru afkomendurnir ókynþroska
kvendýr. Þau taka fljótlega við rekstri
búsins, sjá um drottninguna og annast
umönnun ungviðisins í búinu sumar-
langt.2 Í lok sumars klekjast í búinu karl-
dýr og tilvonandi drottningar næsta árs
(e. gyne). Kynin makast, ókynþroska
kvendýr og karldýr drepast og búið
leysist upp.3 Tilvonandi drottningar
lifa áfram, taka til við að safna fitu-
forða fyrir veturinn og leita að hentugu
fylgsni neðanjarðar þar sem þær liggja í
dvala fram á vor.
Árið 2016 birtist yfirlitsgrein um
humlufánu Íslands þar sem greint var
frá því sem þekkt var um landnáms-
sögu og útbreiðslu þeirra sex tegunda
sem staðfestar hafa verið hér á landi.4 Í
greininni er auk þess að finna ýtarlegar
upplýsingar um líffræði og ýmiss konar
aðlögun tegundanna. Þar kemur fram
að móhumlan Bombus jonellus (Kirby)
(1. mynd a) er útbreidd um land allt
og er tegundin talin hafa lifað öldum
saman á Íslandi. Húshumlan B. lucorum
(L.) (1. mynd b) fannst fyrst í Reykjavík
1979. Síðan hefur hún náð að breiðast
út um allt land og er nú (2021) algeng
í öllum landshlutum. Tvær humlu-
tegundir hafa aldrei farið út fyrir suð-
vesturhluta landsins, garðhumla, B. hor-
torum (L.), og rauðhumla, B. hypnorum
(L.) (1. mynd c). Garðhumla var fyrst
staðfest hér á landi 1959.5 Hún hvarf
að mestu á níunda áratugnum en eftir
2009 tók stofninn að rétta úr kútnum.6
Rauðhumla var fyrst staðfest í námunda
við Keflavíkurflugvöll árið 2008. Síðan
hefur tegundin náð umtalsverðri
útbreiðslu suðvestanlands. Ryðhumla,
B. pascuorum (Scopoli), fannst fyrst í
Hveragerði 2010 og hefur einnig náð
útbreiðslu á Akureyri. Sjötta tegundin,
B. pratorum (L.), sem við leggjum til að
verði nefnd engjahumla, fannst sumarið
2010 á Eskifirði.4 Frá árinu 1994 hefur
ein tegund til viðbótar, B. terrestris (L.),
Ásætumítlar á
humludrottningum
á Íslandi
Guðný Rut Pálsdóttir og Karl Skírnisson
MEÐ AUKNUM FJÖLDA humlutegunda hérlendis hefur athygli almennings
í æ meira mæli beinst að mítlum sem eru oft áberandi á humludrottningum á
ferð að vori og hausti þegar þær koma úr vetrardvala eða eru á leið í dvala.
Spurningar kvikna oft í framhaldinu um hvaða dýr hér séu á ferðinni og hvort
þau hafi skaðleg áhrif á fluguna. Þessar spurningar voru kveikjan að því að
ráðist var í þessa fyrstu athugun, með það að markmiði að greina mítlana til
tegundar, kanna lífsferil þeirra og möguleg áhrif á humlur og bú.
Tengsl humla og ásætumítla eru margvísleg. Ýmist eru mítlarnir sníkjudýr,
stunda nytjastuld (e. kleptoparasites) innan búsins eða samskipti tegund-
anna flokkast sem gistilífi (e. commensalism) eða samhjálp (e. mutualism).
Mítlarnir éta frjókorn, blómasafa og byggingarefni humlanna inni í búunum
en geta á sama tíma gert gagn með því að hreinsa búin og taka til, fjarlægja
til dæmis úrgang frá lirfum og halda skaðlegum sveppagróðri og ýmsum
óæskilegum lífverum í skefjum.
Ásætumítlum (Acari) var safnað af 53 drottningum þriggja algengra humlu-
tegunda (Bombus spp.) á Íslandi vorið 2017. Flestar drottninganna voru
fangaðar á Reykjavíkursvæðinu. Allar drottningarnar báru ásætumítla, allt
upp í fjórar tegundir hver. Tvær tegundir ásætumítla voru áður þekktar hér
á landi en þrjár nýjar eru staðfestar í fyrsta sinn í þessari rannsókn.
Ein tegundanna sem fannst, Pneumolaelaps marginepilosa, er talin stunda
hreinan nytjastuld inni í búunum. Þegar á heildina er litið flokkast samskipti
hinna tegundanna fjögurra við humlurnar líklega undir samhjálp og hafa því
óveruleg áhrif á humlubúin.
INNGANGUR
Humlur, Bombus (Latreille, 1802),
mynda sérstaka ættkvísl innan býflugna-
ættarinnar (Apidae). Að minnsta kosti
258 tegundir eru þekktar í heiminum1
og gegna þær mikilsverðu hlutverki
sem frjóberar við frævun blómplantna.
Útbreiðslan er að mestu leyti bundin
við tempruð landsvæði, einkum fjall-
lendi ofan skógarmarka, en sums staðar
á norðurhveli nær útbreiðslan inn á
heimskautssvæðin.2,3
Ritrýnd grein / Peer reviewed