Bændablaðið - 15.12.2022, Blaðsíða 56

56 Bændablaðið | Fimmtudagur 15. desember 2022
Í yfir 30 ár hef ég verið upptekinn af litum,
litaflórunni, litbrigðum og litmynstrum í
húsdýrastofnunum okkar, haft þetta á
heilanum, eins og gjarnan er sagt.
Ég hef pælt í stofnunum og elt uppi hjarðir
og hópa til að skoða og skrá fjölbreytni og
afbrigði, komið aftur og aftur á sömu staði til að
fylgja eftir þróun og breytingum, ljósmyndað
fyrirbæri og safnað í skrár og banka. Ég hef
átt í samvinnu við fjölda bænda og annarra
gripaeigenda um tilraunir í ræktun á fágæti
og viðhaldi afbrigða.
Flestar gamlar greinargerðir fyrir hrossa-
litunum hafa ekki skannað stofninn og kannað
og skráð hvað er til í honum og hvað þar er
mögulegt. Ég hef því rekist á margt sem ekki
var almennt þekkt. Sem betur fer hafa eigendur
slíkra fyrirbæra yfirleitt verið jákvæðir og
áhugasamir um varðveislu þess.
Ég er ekki erfðafræðingur og hef þess vegna
alls ekki fullkomna vitneskju um flóknar erfðir,
en þegar slík álitamál koma upp hef ég aðgang
að nauðsynlegri vitneskju hjá dóttur minni,
Freyju, sem er með æðstu menntagráðu í
erfðafræðum húsdýra. Saman höfum við
ýmislegt kokkað og lagt á ráð um viðhald,
tilraunir og þekkingaröflun.
Þessi litafjölbreytni í húsdýrastofnunum er
svokölluð erfðaauðlind, auðlind einkum í þeim
skilningi að stofnarnir eru ríkir af fjölbreytni
útlitseiginleika og margir eiginleikanna eru
sjaldgæfir. Þeir hafa ekki verið ræktaðir út úr
stofnunum hér, eins og gerst hefur þar sem
stíf ræktunarstefna er stunduð, að ég tali nú
ekki um þar sem ákveðin markmið varðandi
æskileg og óæskileg afbrigði hafa verið með
í lýsingum á ræktunarmarkmiðum eða þar
sem sæðingar hafa skyndilega flýtt framþróun
ákveðinna ræktunarmarkmiða. Með því að
framfylgja ræktunarmarkmiðum er framkölluð
útilokun annarra eiginleika, sem ekki falla
undir markmiðin. Ræktun miðar að styrkingu
eða hámörkun ákveðinna eðlisþátta en því
fylgir veiking eða útilokun annarra þátta.
Öll fjölbreytni í dýrastofnum okkar er
auðlind vegna þess að úr fjölbreytileikanum
er hægt að spila á margvíslegan hátt og rækta
upp afbrigði og bæta úr ágöllum eða jafnvel
framkalla ný verðmæti. Einnig vegna þess að
í síbreytilegum heimi getur þurft að aðlaga
staðbundna stofna að nýjum aðstæðum og
jafnvel til nýrra nota. Eitt skýrasta dæmið sem
við þekkjum af slíkum toga er ræktun íslenska
nútímareiðhestsins út af gamla íslenska
hrossastofninum þegar dagar íslenska hestsins
virtust jafnvel vera taldir með tilkomu vélaldar
í landbúnaði og samgöngum. Þá var tekið að
rækta einangraðan stofn, sem við blasti nánast
útrýming, hann ræktaður upp í feiknavinsælan
reiðhest af bestu gerð með alheimsútbreiðslu.
Og hvers hef ég svo orðið áskynja og er
einhver árangur af þessu brölti mínu?
Það fer ugglaust eftir því hver leggur matið
og hver svarar. En sjálfur ætla ég að tæpa á
eftirfarandi atriðum.
Aukin almenn vitneskja um fjölbreytileika
lita og litmynstra í íslensku stofnunum og ýmsa
möguleika sem því fylgja er að sjálfsögðu
meginárangurinn. Flestir telja að litaflóran
í stofnunum sé vel þekkt og ekki ástæða til
að grufla mikið meira í henni. Samt eru enn
möguleikar á óvæntum litafyrirbærum sem
reyndustu hrossabændur og hestamenn hafa
ekki einu sinni séð eða tekið eftir, hafi þeir
komið upp.Í upphafi fékk ég sterkan áhuga
á fyrirbærinu „að fara litum“ eins og það hét
forðum og því litmynstri hrossa sem í því er
fólgið. Ég hef eiginlega verið sjálfskipaður
sendiherra litföróttra hrossa á Íslandi alla tíð
síðan. Ástæðan er sú að á þeim tíma sem þessi
baktería greip mig voru litförótt hross svo fátíð
í landinu að mynstrið var á barmi útrýmingar.
Þegar ég fór að skoða þessi fáu sem til voru,
þá sá ég að gamlar lýsingar á fyrirbærinu voru
rangar og menn skildu ekki hvernig stóð á
því að hrossin breyta um lit. Nú eru bráðum
30 ár frá því ég upplýsti leyndarmálið og nú
er þetta auðskilið mál og litföróttum hrossum
hefur fjölgað úr fáeinum tugum í mörg hundruð
í landinu. Þau eru orðin vinsæl á erlendri
grund. Svo ég dragi ekkert undan og hljóti
verðskuldaðan montstimpil fyrir: þá eru allar
líkur á því að ég hafi komið í veg fyrir að þetta
litmynstur hyrfi úr stofninum.
Þá vil ég nefna bæði Botnahrossin og
alhvíta hesta. Okkur var kennt að íslenskir
hestar fæddir hvítir væru ekki til. En nú hef ég
upplifað tvo slíka, sem fæddir eru alhvítir og
halda þeim lit og nokkra nærri alhvíta. Ég gerði
tilraunir með báða þá alhvítu og kom þá í ljós að
þeir eru svona litir vegna þess að þeir bera bæði
erfðir fyrir slettuskjóttu og venjulegu skjóttu
og eru alls ekki erfðafræðilega hvítir. Í þeirra
tilvikum hefur engin litarefnisframleiðsla
komist í gang í fóstrinu og gripirnir eru því
alþaktir hvítum flekkjum, ef orða má það svo.
Þetta gerist þó alls ekki hjá öllum hrossum sem
erfa báða þessa skjóttu eiginleika.
Ég hef eingöngu haft hér orð á því sem
ég hef orðið áskynja í hrossastofninum. Um
hina dýrastofnana okkar gildir ekki alveg það
sama. Litbrigðaflóran og margbreytileikinn hjá
þeim er aðeins minni en hjá hrossunum okkar.
Þó er þar margt athyglisvert og skemmtilegt
að grufla í, eins og myndirnar kannski sýna.

Páll Imsland, jarðfræðingur
& áhugamaður um íslenska húsdýrastofna
Íslenskt búfé:
Erfðaauðlind litanna
– Af litafjölbreytni í húsdýrastofnunum
Klashyrndur hrútur. Þetta er hann Sexi frá
Ósabakka. Hann er fæddur með sex horn,
sem nú hafa vaxið saman og myndað klasa.
Stundum trúir maður ekki sínum eigin
augum. Þetta grá-jakobsbíldótta lamb er frá
Sölvholti og er hringeygt á báðum augum,
eins og algengt er hjá hrossum, en er algjör
undantekning í sauðfé.
Blákolóttur lambhrútur frá Skarði. Það kallast
kolótt þegar haus og leggir á hvítu fé eru
dökklituð. Til eru fjögur afbrigði af kolóttu,
blákolótt, grákolótt, mókolótt og dröfnukolótt,
sem er kannski það sama og sumir kalla vellótt.
Grá ær frá Villingavatni í forgrunni og dóttir
hennar grábotnótt. Þær eru báðar saffranóttar.
Það kallast saffranótt þegar dökkírauð hár
koma fyrir með svörtum og gráum lit. Saffranótt
er algengast á haus og leggjum en sést sjaldan
á bolnum.
Tveir ferhyrndir hrútar á Ósabakka með sitt hvora hornagerðina, annar hringhyrndur en hinn
spjóthyrndur.
Tvær írauðar ær í Sölvholti hafa það notalegt í snjónum. Önnur er dökk írauð en hin ljós. Víðast
hvar er þetta kallað gult en á Suðausturlandi heitir það frá fornu fari írautt og ættum við að taka
það orð upp sem almennt heiti á litnum í stað þess að nota erlend orð, appelsínugult eða órans.
Páll Imsland.
Tveir stóðhestar meta stöðu sína og styrk hvor annars, nýkomnir í merahólfum. Þeir eru Landi
frá Skarði, móálóttur, og Gauti frá Gautavík, bleikálóttur. Þeir fundu sig vera jafningja í þessu
tilviki og tókust ekki á. Þess gerðist ekki þörf.