Bændablaðið - 15.12.2022, Blaðsíða 80

80 Bændablaðið | Fimmtudagur 15. desember 2022
Atferli, hegðun, útlit og ástand
nautgripa getur gefið gríðarlega
mikilvægar upplýsingar um
bústjórnina á kúabúum,
aðstæðurnar sem nautgripirnir
búa við og atlætið sem þeir fá.
Eitt af mínum uppáhaldsráðum
til kúabænda er einmitt að segja
þeim að „spyrja“ kýrnar sínar að
hinu og þessu – þær segi nefnilega
frá því hvernig þær hafa það með
hegðun og útliti! Það er einmitt
vegna þessa að þegar ég er í
ráðgjafaheimsóknum þá fer ég
oft í heimsóknir í fjós án þess að
bóndinn komi með, ég vil hreinlega
fá frið til þess að „spjalla“ aðeins
við kýrnar! Þetta kann að hljóma
hálf undarlega en tilfellið er að
kýrnar geta með hegðun sinni og
útliti gefið mjög sterkt til kynna
hvernig bústjórninni er háttað
hverju sinni og hvar bóndinn geti
bætt vinnubrögð sín.
Atferlið
Eitt það fyrsta sem maður tekur
eftir er hvort kýrnar séu öruggar
með sig eða ekki. Þegar nýr og
framandi einstaklingur kemur
inn í fjósið þá bregðast kýrnar
misjafnlega við. Stundum rjúka
þær frá eða halda öruggri fjarlægð
frá viðkomandi. Oftast fæ ég að
heyra það frá bændunum að þetta
sé nú eðlilegt, enda þekki þær mig
alls ekki. Kórrétt, en tilfellið er að
ég hef líka komið í ótal fjós þar
sem kýrnar voru pollrólegar og það
þó þær þekktu mig alls ekki neitt!
Málið er að kýr gera ekki
mikinn mun á fólki, ef rétt hefur
verið farið að þeim og þeim sinnt
rétt alla tíð. Traust er mikilvægt
þegar kýr eru annars vegar enda
ef þær eru eitthvað taugastrekktar
þá framleiða þær minna af mjólk
enda líður þeim ekki vel.
Góð þumalfingursregla er að
þegar nýr aðili gengur inn í fjós og
t.d. sest í einn legubásinn þá ættu kýr
á þarnæstu básum varla að standa
á fætur. Eftir fáar mínútur ættu
taugasterkustu kýrnar enn fremur
að hafa komið að viðkomandi og
kannað málið nánar.
Til viðbótar má reikna með
því, þegar gengið er rólega um
flóra fjóssins, að kýrnar haldi sig
mögulega í eins metra fjarlægð frá
viðkomandi en séu ekkert endilega
að fara í burtu þó nær sé komið.
Sé bilið meira en það, bendir það
klárlega til þess að þær vantreysti
fólki og búist við einhverju óvæntu.
Leguhegðun
Önnur góð vísbending á líðan kúa
er að fylgjast með leguhegðun
þeirra.
Kúm er eðlislægt að leggjast
hratt niður og standa nokkuð
örugglega upp þegar legulotunni
líkur. Ef kýr eru lengi að munda
sig til við að leggjast í básinn sinn
bendir það til þess að eitthvað sé
að. Þetta geta verið atriði eins
og ranglega stilltar innréttingar,
illa hannaðir básar eða hreinlega
mjög hált undirlag í básnum. Að
sama skapi má sjá merki um það
sama þegar kýr standa á fætur
en venjulega vippa þær sér fram
á framhnén fyrst og lyfta svo
afturhlutanum upp. Að endingu
rétta þær svo úr framfótunum.
Ef þessi ferill, sem vel að merkja
krefst töluverðs pláss fram á við
þ.e. þegar þær færa þunga líkamans
fram á framhnén, tekur langan tíma
þá er eitthvað að.
Annað atriði sem gefur til kynna
að eitthvað sé að er ef kýrnar liggja
mjög hátt uppi í básnum, þ.e. geta
auðveldlega skitið upp í básinn
þegar þær liggja. Að sama skapi
ef kýrnar liggja mjög langt aftur í
básnum, með jafnvel 20-30 cm af
líkamanum aftur af enda bássins,
þá þarf að skoða hönnun bássins
og stillingar á innréttingum.
Bringuborðið á að stilla kýrnar rétt
af í básnum svo meirihluti þeirra
liggi rétt. Rétt er að taka fram að
auðvitað eru alltaf einhverjar kýr
sem eru mjög stórar eða aðrar mjög
litlar og falla því utan við svona
athugun.
Þriðja atriðið, sem snýr að
leguhegðun, er að athuga hvort
margar kýr standi í básunum í
stað þess að liggja eða standi hálfar
uppi í básana. Eins og fyrr segir
þá er þeim eðlislægt að leggjast
hratt niður og þá er vitað að kýr
framleiða meiri mjólk liggjandi
en standandi svo hver bóndi vill
væntanlega að kýrnar liggi frekar
en að þær standi. Ef margar
kýr standa eða eru hálfar uppi í
básana er það enn eitt merkið
um að eitthvað megi lagfæra við
nærumhverfi kúnna.
Á FAGLEGUM NÓTUM
Hið eina sanna jólatré er í
margra huga rauðgreni. Samt
hefur það látið undan síga sem
jólatré á Íslandi.
Okkur gengur illa að láta
það endast öll jólin í hlýjum
og þurrum húsakynnum okkar.
Ef vatnið lækkar niður fyrir
stubbinn í jólatrésfætinum missir
tréð safaspennu og hættir að geta
dregið upp vatn. Þá þornar það
fljótt upp og barrið fellur af. Það
finnst okkur leitt.
Í Skandinavíu, Þýskalandi og
víðar er gömul hefð að sækja sér
rauðgrenitré út í skóg fyrir jólin
og á gömlum jólakortum og
myndskreytingum í jólasögum
sjást tré sem líkjast rauðgreni.
Ekki skyldi vanmeta rauðgrenið
því með alúð er vel hægt að
láta barrið halda sér fram á
þrettándann. Frískt rauðgreni er
fallega grænt og ilmar vel.
Rauðgreni er stórt tré og nær
örugglega að minnsta kosti 30
metra hæð hérlendis. Í fornum
heimkynnum finnast allt að 55
metra há tré af tegundinni og
þau geta þar náð a.m.k. 300 ára
aldri. Vaxtarlagið er einkennandi,
einstofna og beinvaxin tré með
fremur mjóa, keilulaga krónu.
Það minnir mjög á ýmsar
þintegundir, ekki síst síberíuþin,
sem endurspeglast í latneska
tegundarheitinu abies, sem þýðir
„eins og þinur“.
Á meginlandinu vex tegundin
hratt í æsku og er ekki óalgengt
að sjá 50-100 sentímetra ársprota
á rauðgreni. Miklar vonir voru
bundnar við rauðgreni á fyrstu
áratugum skógræktar á Íslandi.
Rauðgreni frá Norður-Noregi var
mikið gróðursett hér frá 1950 og
fram yfir 1970 en minna síðan. Það
vex mjög hægt. Kvæmi frá Suður-
Noregi vaxa mun betur. Hins
vegar þola ungplöntur rauðgrenis
illa við á berangri hér á landi og
því fór svo að þegar hætt var að
gróðursetja í skjóli birkiskóga var
rauðgreni ekki lengur gjaldgengt
til skógræktar í miklum mæli.
Vel hentar þó að rækta það sem
jólatré í skógarrjóðrum og á
öðrum skjólsælum stöðum, til
að auka fjölbreytni í skógum,
á útivistarsvæðum og í görðum
enda mjög fallegt tré. Best gengur
ræktun rauðgrenis í innsveitum
hérlendis og mest er af því á
Norður- og Austurlandi.
Auk þess að vera gott jólatré eru
styrkleikar rauðgrenis gott frostþol
vor og haust, sem leiðir af sér að
vaxtarskemmdir verða nánast
engar og trén verða einstaklega
beinvaxin. Annar styrkleiki er
gæðaviðurinn, ekki síst viður af
hægvöxnum rauðgrenitrjám sem
er eftirsóttur í ýmsa sérsmíði, svo
sem glugga, hurðir og annað þar
sem þarf þéttan, stöðugan við.
Til veikleika má aftur á móti
telja að rauðgreni er viðkvæmt
fyrir vindnæðingi og þolir illa
saltákomu af sjó. Helsta óværa
sem herjað hefur á rauðgreni
hérlendis er köngulingur,
agnarsmá áttfætla sem stingur gat
á frumur á yfirborði nála þannig
að á þeim myndast rauðgulir
flekkir og trén verða ljót.
Áhugasömum um ræktun
rauðgrenis skal bent á að tegundin
launar ræktandanum ríkulega ef
hann sér henni fyrir skjóli í æsku
og frjósömum jarðvegi. Ekki er
ráðlegt að gróðursetja rauðgreni
í lyngmóum því þar eru skilyrði
of fátækleg. Vel getur borgað
sig að sækja skógarmold í eldri
greniskóg og nesta smáplönturnar
með henni. Moldinni má
dreifa yfir plöntubakkana eða
dýfa bökkunum í bala með
moldarblönduðu vatni. Þá ættu
ræturnar að fá með sér hagstætt
jarðvegslíf sem hjálpar trjánum
að komast í vöxt.
Rauðgreni er kennt við Noreg
á enskri tungu, jafnvel þótt á
jarðsögulegum mælikvarða sé
fremur stutt síðan tegundin barst
þangað eftir ísöld. Hún á náttúrleg
heimkynni víða um norðanverða
Evrópu, langt austur í Rússland,
í fjöllum Mið- og Austur-Evrópu
austur til Balkanskaga. Þá hefur
hún verið tekin til ræktunar víðs
vegar um Vestur-Evrópu og einnig
vestanhafs. Rauðgreni er náskylt
síberíugreni, sem einnig hefur
verið kallað vetrargreni (Picea
obovata) og geta þessar tegundir
auðveldlega blandast. Tvennt í
viðbót er sérstakt við rauðgreni.
Það fær stærstu köngla allra
grenitrjáa og á fjallinu Fulufjället í
Dölunum í Svíþjóð er rauðgrenirót
sem skotið hefur upp trjám í um
9.550 ár. Það er því ein elsta
lífvera heims, ef til vill sú elsta.
Pétur Halldórsson.
Rauðgreni (Picea abies)
Vel hentar að rækta rauðgreni sem jólatré í skógarrjóðrum og á öðrum
skjólsælum stöðum. Myndir / Pétur Halldórsson
Snorri Sigurðsson
snorri.sigurdsson@outlook.com
„Spjallað“ við kýr
Með því að fylgjast með leguhegðun má fá afar gagnlegar upplýsingar um ástand fjósa.
Kýr þurfa gott svæði til þess að standa á fætur og leggjast niður.
Lögun og áferð skítsins segir mikið
til um ástand fóðrunarinnar.
Af grenitegundum þroskar rauð-
greni stærstu könglana.
SKÓGRÆKT