Læknablaðið - 01.09.2022, Síða 7
L ÆKNABL AÐIÐ 2022/108 383
R I T S T J Ó R N A R G R E I N
Páll Matthíasson
geðlæknir á Landspítala
pallmatt@landspitali.is
Sníða þarf meðferð að þörfum hvers
og eins. Gjarnan eru samlegðaráhrif af
mismunandi leiðum, enda oft reyndin
að engin ein leið leysir málin til fulls.
Mikilvægt er að láta ekki fordóma trufla
val á þeirri meðferð sem hentar best.
doi 10.17992/lbl.2022.09.702
Árið 2019 mat fjölþjóðleg rannsókn þunglyndi
næstalgengustu ástæðu örorku á heimsvísu.1 Tíðni
þunglyndis er hæst hjá 18-25 ára (17% árs algengi).
6% fullorðinna Bandaríkjamanna fengu á árinu
2020 alvarlegt þunglyndi með verulegri skerðingu á
daglegri virkni.2 Aðrar rannsóknir sýna svipaða háa
tíðni um allan heim og að þunglyndi er nærri tvöfalt
algengara hjá konum en körlum.3 Margt bendir til
þess að tíðni þunglyndis fari vaxandi á heimsvísu,
ekki síst á meðal kvenna.4,5 COVID-19-faraldurinn
virðist enn hafa aukið á þunglyndi.6 Notkun þung-
lyndislyfja hefur aukist mjög, og umfram fjölgun
þunglyndra, en þó ber þess að gæta að talið er að
75% fólks í fátækari löndum fái enga meðferð.7
Er þunglyndi einn sjúkdómur? Margar skýring-
ar og skilgreiningar eru til á vandanum, sem leita
jafnt í líffræðileg, sálræn og félagsleg módel. Undir-
liggjandi áhættuþættir (líffræðilegir, sálrænir, fé-
lagslegir), áföll og álag hafa í samspili áhrif á lík-
ur á þunglyndi. Ákveðið grundvallaratriði áður en
meðferð er hafin er að hjálpa þeim sem glímir við
þunglyndi að finna skýringu sem hann skilur og
samþykkir.
Sem betur fer eru margar leiðir til bata. Gjarnan
er talað um þrjá hliðar meðferðar sem huga þarf að,
en í mismiklum mæli eftir eðli vandans. Í fyrsta lagi
þarf að skoða þætti í umhverfi viðkomandi. Í öðru
lagi er viðtalsmeðferð mikilvæg. Þar hafa fastmót-
aðar meðferðir (sérstaklega hugræn atferlismeðferð)
bestar gagnreyndar heimildir á bak við sig, en ekki
má gleyma að heimildir sýna að ósérhæfðir með-
ferðarþættir, eins og að mynda góð tengsl, sýna
hlýju og skilning og hjálpa fólki að skoða eigin líð-
an, skipta alltaf máli. Í þriðja lagi gegna líffræðilegar
meðferðir miklu. Fyrst og fremst lyf en einnig aðrar
aðferðir, eins og raflækningar (ECT) og endurtekin
segulörvun (rTMS).
Sníða þarf meðferð að þörfum hvers einstaklings.
Gjarnan eru samlegðaráhrif af mismunandi leiðum,
enda oft engin ein leið sem leysir málin til fulls.
Mikilvægt er að láta ekki fordóma trufla val á þeirri
meðferð sem hentar best sjúklingnum.
Áður en meðferð er ákveðin er nauðsynlegt að
mynda sér skýra mynd af orsökum þunglyndis.
Bæði til að hægt sé að meðhöndla orsökina þegar
kostur er (til dæmis vanstarfsemi skjaldkirtils, erf-
iðar félagslegar aðstæður, áfengisvandi) en einnig
vegna þess að vel tekin sjúkrasaga leiðbeinir oftast
við val á meðferð.
Ef þunglyndislyf eru valin er mikilvægt að gæta
þess að skilgreina skýr einkenni sem meðferð á að
Þunglyndi – algengt og alvarlegt böl
– þörf fyrir nýjar lausnir!
hafa áhrif á. Nota þarf fullnægjandi skammt en ekki
risaskammt (supratherapeutic). Hugleiða þarf tíman-
lega að skipta um lyf ef engin svörun fæst eða bæta
við lyfi ef svörun er ófullnægjandi. Síðan er mikil-
vægt að bregðast við þegar fólk raunverulega svarar
ekki meðferð og vísa til sérfræðinga.
Þrátt fyrir að meðferðarúrræði skorti ekki er
áhrifastærð hverrar meðferðar oft lítil og árangur
stundum ófullnægjandi eða þunglyndi kemur aftur
síðar á ævinni. Í því ljósi er það fagnaðarefni þegar
von vaknar um nýjar, áhrifamiklar meðferðir. Þótt
ofskynjunarefni eða hugvíkkandi efni séu ekki
ný af nálinni eru þau aðeins nýlega komin aftur
fram í sviðsljósið. Þar hefur psilocybin verið mest
rannsakað. Margt bendir til þess að þessi lyf skapi
nokkurra klukkustunda glugga til viðtalsmeðferð-
ar/sálrænna inngripa, eftir inntöku.
Rannsóknir benda til verulegs ár-
angurs við þunglyndi samanber
grein hér í blaðinu.8 Miklum og
skjótum árangri sem viðhelst hefur
einnig verið lýst, meðal annars við
kvíða, fíkni vanda, áfallastreiturösk-
un (PTSD) og mígreni. Það á eftir að
koma í ljós hvort stærri vandaðar
rannsóknir staðfesta þessar niður-
stöður. Slíkar rannsóknir munu einnig skoða öryggi
meðferðarinnar. Kapp er best með forsjá, en rann-
sóknir lofa góðu. Sú eftirvænting sem þessi meðferð
hefur vakið í huga þeirra sem þjást af þunglyndi,
sem og meðferðaraðila, endurspeglar þörfina fyrir
betri lausnir.
Páll Matthíasson MD
PhD MRCPsych FRCP FRCPEdin,
Landspitali – The National
University Hospital, Reykjavík,
Iceland
Depression - a common
and serious malady - in
need of new remedies
Heimildir
1. GBD 2019 Mental Disorders Collaborators. Global, regional, and
national burden of 12 mental disorders in 204 countries and territories,
1990–2019: a systematic analysis for the Global Burden of Disease
Study 2019. Lancet Psychiatry 2022; 9: 137-50.
2 . Major depression. nimh.nih.gov/health/statistics/major-depression -
ágúst 2022.
3. Kessler RC, Bromet EJ. The epidemiology of depression across cult-
ures. Ann Rev Public Health 2013; 34: 119-38
4. Depression and Other Common Mental Disorders: Global Health
Estimates. WHO, Genf 2017.
5. Thapar A, Eyre O, Patel V, et al. Depression in young people. Lancet
2022: 400: 617-31.
6. National and state trends in anxiety and depression severity scores
among adults during the COVID-19 pandemic United States 2020-21.
cdc.gov/mmwr/volumes/70/wr/mm7040e3.htm - ágúst 2022.
7. Evans-Lacko S, Aguilar-Gaxiola S, Al-Hamzawi A, et al. Socio-
economic variations in the mental health treatment gap for people
with anxiety, mood, and substance use disorders: results from the
WHO World Mental Health (WMH) surveys. Psychol Med 2018; 48:
1560-71.
8. Jóhannesdóttir Á, Sigurðsson E. Psilocybin við meðferðarþráu þung-
lyndi. Læknablaðið 2022; 108: 403-10.