Bændablaðið - 27.04.2023, Qupperneq 66

66 Bændablaðið | Fimmtudagur 27. apríl 2023
LESENDARÝNI
Þann 9. mars síðastliðinn birtist
grein í Bændablaðinu undir
heitinu Áhættumat erfðablönd-
unar útskýrt.
Greinin var
eftir Ragnar
J ó h a n n s s o n ,
rannsóknastjóra
fiskeldis hjá
Hafrannsókna-
stofnun, og var
andsvar við
grein minni:
, , Á h æ t t u m a t
erfðablöndunar
– hvað næst?“ sem birtist í
Bændablaðinu þann 9. febrúar.
Málinu var síðan fylgt eftir með
fréttatilkynningu á vef Hafrann-
sókna stofnunar þann 9. mars.
Verður svarað
Ragnari Jóhannssyni er þakkað fyrir
að svara grein minni og vekja þannig
athygli á málinu. Undirritaður hefur
gagnrýnt opinberlega vinnubrögð
Hafrannsóknastofnunar er varðar
áhættumat erfðablöndunar allt frá
árinu 2019. Höfundur á því ekki
almennt að venjast að fá andmæli
við alvarlegum athugasemdum við
áhættumat erfðablöndunar og hér
gefst kærkomið tækifæri að koma
með andsvar.
Fréttatilkynningu Hafrannsókna-
stofnunar og grein Ragnars verður
svarað lið fyrir lið í ítarlegri
rannsóknaskýrslu í sumar. Jafnframt
verða birtar greinar í fjölmiðlum um
afmarkaða þætti málsins.
Greinar í Bændablaðinu
Á árinu 2020 birti höfundur 13
greinar í Bændablaðinu þar sem
farið var yfir annmarka áhættumats
erfðablöndunar:
• Áhættumat erfðablöndunar –
Hver passar upp á íslenska náttúru?
07.05.2020.
• Áhættumat erfðablöndunar – Of
fá veiðivötn skilgreind. 20.05.2020.
• Það er búið að lögfesta heimild til
erfðablöndunar á villtum íslenskum
laxastofnum. 04.06.2020.
• Áhættumat erfðablöndunar
og sjálfbærir villtir laxastofnar.
02.07.2020.
• Áhættumat erfðablöndunar og
mótvægisaðgerðir. 16.07.2020.
• Áhættumat erfðablöndunar og
vöktun laxastofna. 30.07.2020.
• Áhættumat erfðablöndunar og
viðbrögð við slysasleppingum.
20.08.2020.
• Áhættumat erfðablöndunar sem
íslenska leiðin. 10.09.2020.
• Áhættumat erfðablöndunar í nýju
föt keisarans. 24.09.2020.
• Rýniskýrslan og vöktun
laxastofna. 08.10.202.
• Litlu laxastofnanir sem á að fórna.
05.11.2020.
• Litlu laxastofnunum fórnað til að
auka framleiðsluheimildir á frjóum
eldislaxi. 19.11.2020.
• Litlu laxastofnarnir – Skortur
á vöktun og hugsanlegar
skaðabótakröfur. 03.12.2020.
Greinarnar vöktu athygli og margir
höfðu samband og undruðust þau
vinnubrögð sem væru viðhöfð í
þessu máli.
Samfélagsverkefni gegn spillingu
Í byrjun árs 2022 hóf undirritaður
formlega vinnu við Samfélagsverkefni
gegn spillingu í hálfu starfi. Gagnrýnd
hefur verið sú spilling sem hefur átt
sér stað við undirbúning og gerð laga
um fiskeldi og einnig eftir að lögin
voru samþykkt. Sýnileiki og umfang
verkefnisins hefur verið að aukast og
nú er reglulega sendur tölvupóstur
m.a. til alþingismanna og fjölmiðla
þar sem upplýst er um framganginn.
Eitt af þeim verkefnum sem unnið
er að í samfélagsverkefninu er að
senda fjölmiðlum leiðbeiningar
um afmarkaða þætti málsins og
hvetja til faglegrar og vandaðrar
rannsóknablaðamennsku. Nokkrum
dögum eftir að fréttatilkynningin
birtist á vef Hafrannsóknastofnunar
sendi höfundur fréttatilkynningu til
allra fjölmiðla.
Rannsóknaskýrslur
Umfangsmesta verkefni samfélags-
verkefnisins eru skrif á rannsókna-
skýrslum sem verða grunnurinn að
bókinni Lög um fiskeldi
,,Þetta hefur eftirmál“. Nú er
lokið við að taka saman eftirfarandi
rannsóknaskýrslur sem hægt er að
sækja á vef verkefnisins lagareldi.is
og einnig á sjavarutvegur.is:
• Arnarlax – Leiðin til fjárhagslegs
ávinnings
• Arctic Fish – Leiðin til fjárhagslegs
ávinnings
• Landssamband fiskeldisstöðva og
stefnumótun í fiskeldi
• Stefnumótun í fiskeldi: Umræðan,
tillögurnar og staðan
Enn þá á eftir að taka saman
nokkrar rannsóknaskýrslur sem nú
er unnið að. Vegna fréttatilkynningar
Hafrannsóknastofnunar var
ákveðið að taka einnig saman
rannsóknaskýrslu um áhættumat
erfðablöndunar.
Rannsóknin
Eftir að áhættumat erfðablöndunar var
fyrst gefið út á árinu 2017 hefur það
verið endurskoðað einu sinni, þ.e.a.s.
á árinu 2020. Þær 13 greinar um
áhættumat erfðablöndunar sem birtar
voru á árinu 2020 í Bændablaðinu
tóku mið af stöðunni á þeim tíma.
Ný endurskoðun á áhættumatinu
verður væntanlega birt í vor og
jafnframt hefur matvælaráðherra
skipað starfshóp sem á að fara yfir
þau lög og þær reglur sem gilda um
slysasleppingar á Íslandi.
Í fyrirhugaðri rannsóknaskýrslu
um áhættumat erfðablöndunar verða
m.a. upphaflegar tillögur Hafrann-
sóknastofnunar skoðaðar, breytingar
sem hafa verið gerðar og staða mála
sumarið 2023.
Ófagleg vinnubrögð
Það er margt athugavert við
vinnubrögð sérfræðinga Hafrann-
sóknastofnunar er varðar áhættu-
mat erfðablöndunar.
Í umsögn háskólaprófessors við
fiskeldisfrumvarpið á árinu 2019 er
varðar áhættumatið kemur m.a. fram
að ,,það er jafnframt fráleitt að fela
ótilteknum aðilum innan einnar
stofnunar alla ábyrgð í þessu máli
í þeirri trú að niðurstaðan verði bæði
rétt og óhlutlæg“. Prófessorinn tók að
vísu fram að hann bæri fullt traust til
sérfræðinga Hafrannsóknastofnunar
en það er ekki hægt að segja það sama
um höfund er varðar þá starfsmenn
stofnunarinnar sem unnið hafa að
áhættumatinu. Því miður verður
að segjast að gögnum hefur verið
hagrætt, vinnubrögðin ófagleg og
óheiðarleg og því full ástæða að veita
aðhald í þessu máli eins og gert mun
vera í sumar og á næstu árum.
Valdimar Ingi Gunnarsson
sjávarútvegsfræðingur.
Áhættumat
erfðablöndunar
– Hafrannsóknastofnun verður svarað
Valdimar Ingi
Gunnarsson.
Helgina 25.-26. mars sl. sóttum
við ráðstefnu í vistþorpinu
Cloughjordan á Írlandi um
landbúnað, fæðuöryggi og eflingu
landsbyggðar. Við fórum tvær á
vegum samtakanna Landsbyggðin
lifi, sem er hreyfing fólks sem vill
efla og styrkja byggð um land allt.
Á ráðstefn-
unn i va r
meðal annars
fjallað um
mikilvægi þess
að halda pening-
unum í heima-
byggð og var
sveitarfélagið
Plessé í Frakk-
landi tekið sem
afbragðsdæmi
um það. Hvernig tókst þeim að
halda í litlu býlin í sveitinni og láta
bæjarlífið blómstra sem aldrei fyrr,
þrátt fyrir þróun í öfuga átt?
Plessé er eitt af sveitarfélögunum
í Loire Atlantique sýslu, sem er
fjórða stærsta landbúnaðarsvæðið
í Frakklandi. Í Plessé búa um 5.000
manns og helsti atvinnuvegurinn
er búfjárrækt. Þar eru nú 92 býli á
samtals 104 km2 landi.
Þegar fyrirséð var að 40%
bændanna myndu bregða búi
ákvað sveitarstjórnin að taka til
sinna ráða. Í stað þess að bíða eftir
hinu óhjákvæmilega, að fjárfestar
keyptu upp jarðir til að sameina
í verksmiðjubúskap og íbúar
yfirgæfu bæinn fyrir stærri borgir í
leit að atvinnu, ákváðu þeir að búa
til sína eigin landbúnaðarstefnu
PAAC.
PAAC stendur fyrir Politique
agricole et alimentaire communale,
Samfélagsstefna um landbúnað og
mat. Markmiðið var að halda öllum
smábýlum á svæðinu starfandi og
tryggja að nýir bændur gætu tekið
við af þeim sem vildu hætta, ásamt
því að tryggja fjölbreytta fæðuöflun
á svæðinu. Sett var hámark á
söluverð jarðanna, um 1.600 evrur
á hektara, sem er um 240 þúsund
íslenskar krónur.
Í stefnunni er líka kveðið á um að
mötuneyti á svæðinu, bæði opinberra
stofnana og fyrirtækja, kaupi mat af
bændum á svæðinu. Þetta tryggir
bændum ákveðna afkomu. Auk
þess er sunnudagsmarkaður þar sem
bændur selja íbúum beint. Í bígerð
er að stofna verslun í bænum með
vörur beint frá býli.
Bændur og íbúar eru jafnframt
hvattir til að auka vöruúrvalið
með nýjum afurðum, þótt það sé í
smáum stíl, til að halda sem mestu
á svæðinu. Það sem einkennir
Plessé er að þar eru engin stórbýli,
allt smábændur sem blómstra.
Bændurnir hafa alla tíð unnið vel
saman og stofnað sameignarfélög
um stórar landbúnaðarvélar sem
þeir nýta sameiginlega og sparar
þeim augljóslega mikinn kostnað.
Stefnan skyldar sveitarfélagið
til að verja meiri peningum í eigin
framleiðslu í stað þess að flytja inn
ódýrari verksmiðjuframleiðslu og
tapa peningunum úr héraði. Þetta
eflir bændur í heimabyggð og
skilar á endanum meiri tekjum til
sveitarfélagsins.
Sett var á fót nefnd með 26
sjálfboðaliðum úr samfélaginu, bæði
bændum og neytendum, sem og 12
launuðum fulltrúum til að styðja við
bændur og fylgja stefnunni eftir.
Þannig fylgja íbúarnir sjálfir PAAC
eftir en sveitarfélagið gerir þeim það
kleift með opinberri stefnu sinni.
Frá því stefnan var sett árið
2020 blómstrar bærinn. Íbúar eru
meðvitaðri um að þeir skapi sjálfir
eigin framtíð. Þeir eru bjartsýnni
á framtíðina og öruggari. Þeir
hafa nú tækifæri til að taka þátt í
samráðsnefndinni í heimabyggð
svo þeir upplifa sig ekki lengur sem
fórnarlömb ósanngjarnrar stefnu
stjórnvalda.
Næstu átta árin verður hægt að
fjármagna kaup á býlum og húsnæði
á Loire Atlantique svæðinu þar
sem Plessé er, úr tilteknum sjóði
fyrir svæðið, Établissement public
foncier de Loire-Atlantique, sem
allir íbúar Frakklands borga skatt í.
Sjóðurinn mun gera bæjarfélaginu
jafnframt kleift að kaupa upp
býli ef engir kaupendur eru fyrir
hendi og stofnaður hefur verið
„Bæjarlandsbankinn“ til að halda
utan um eignirnar sem sveitarfélagið
á. Eins og bæjarstjórinn Aurélie
Méziére segir: „Við viljum styðja
bændur á víðtækan máta, tryggja
að nýir taki við af þeim sem hætta,
viðhalda þekkingu og ekki síst að
vernda og verja auðlindir á svæðinu.
... Ef við viljum hafa bændur
verðum við að varðveita jarðir. Það
má ekki aðskilja hús og jarðir því
„býli“ eru heild, þar sem er bæði
búið og starfað.“
Venjulega eru landbúnaðarmál
ekki á höndum sveitarstjórna,
en hins vegar var ljóst að frönsk
yfirvöld ætluðu ekki að gera neitt
í málinu, frekar en íslensk.
En hvernig er hægt að gera
þetta á Íslandi þar sem bændur eru
skuldsettir upp í rjáfur og landið allt
of hátt metið? Þegar bændur loksins
gefast upp og hætta búskap eru
útlendingar þeir einu sem hafa efni
á íslenskum jörðum. Smám saman
verður allt land í eigu útlendinga
ef ekkert verður að gert og eini
búskapurinn verksmiðjubúskapur.
Við þurfum að líta heildrænt
á hlutina. Viljum við að Ísland
verði í höndum útlendinga sem
nýta landið fyrir áhugamál sín og
loka það fyrir almenningi? Viljum
við borða verksmiðjuframleiddan
mat eingöngu? Bændur eru
mikilvægasta stétt landsins, því án
þeirra værum við ekki sjálfstæð
þjóð og sjálfbær.
Í íslenskum sveitarstjórnalögum
er kveðið á um að sveitarfélög ráði
sjálf málefnum á sínu svæði. Þeir
geta tekið að sér hvert það verkefni
er varðar íbúa þeirra og skulu gera
sérstaka samþykkt um meðferð
þeirra málefna sem sveitarfélagið
annast. Það er hvergi kveðið á um
að þeim sé bannað að sýsla með
málefni landbúnaðar á svæðinu.
Þvert á móti ber þeim skylda til
að tryggja velferð íbúanna og það
hlýtur að þýða að tryggja afkomu
þeirra og öryggi.
Aðgerðir eins og þessar gera
landsbyggðina eftirsóknarverðari.
Með síaukinni fjarvinnu hefur fólk
tækifæri til að búa hvar sem er á
landinu og meiri líkur á að það velji
staði þar sem bæjarlífið blómstrar.
Sveitarstjórnir þurfa að gera
sér grein fyrir að valdið er í þeirra
höndum. Þeir hafa vald til að efla
auðlegð sveitarinnar með því að
halda peningum í heimabyggð. Til
dæmis er hægt að opna verslanir í
bæjum með vörur beint frá býlum í
nágrenninu í stað þess að allir versli
í Bónus eða Krónunni, sem hirða
arðinn fyrir sína hluthafa.
Sveitar- og bæjarstjórnir geta
ákveðið að mötuneyti skóla og
opinberra vinnustaða kaupi mat af
bændum á svæðinu og beint þeim
tilmælum til stórfyrirtækja að gera
hið sama. Það er ekki hagkvæmt
að leita alltaf ódýrustu lausnanna.
Dæmið frá Plessé sýnir að það
er til vænlegri leið en sú núverandi,
þ.e.a.s. að sveitarstjórnir og fólkið
sjálft taki málin í sínar hendur.
Hildur Þórðardóttir.
félagi í Landsbyggðin lifi,
hildur.thordardottir@gmail.com
Eflum auðlegð innan
sveitarfélaganna
Hópur að hlusta á Bruce Darrel sem er með RED gardens í Cloughjordan. Mynd / Sigríður B. Svavarsdóttir
Hildur
Þórðardóttir.
Mynd / RA