Jökull - 01.01.2020, Blaðsíða 106

Að fóstra jökul
Með skilgreindri miðlínu er hægt að bera sam-
an sporðamælingar og jökuljaðra út frá fjarkönnunar-
gögnum, kortum og jökulgörðum frá ákveðnum tím-
um. Þannig er hægt að lengja sporðamælingaraðirnar
aftur í tímann, jafnvel til loka 19. aldar. Afar litlar
upplýsingar eru um jöklabreytingar á fyrstu áratugum
20. aldar, eftir að flestir jöklar höfðu náð hámarks-
stærð um 1890. Það er fyrst á gervihnattaöld sem fjar-
könnunargögn veita upplýsingar á hverju ári. Hnit-
settar mælilínur gefa einnig möguleika á að (i) nýta
sporðamælingarnar til þess að sannreyna hnitun jök-
uljaðra af loft- og gervihnattamyndum og (ii) að nýta
fjarkönnunargögn til þess að fylla inn í eyður í sporða-
mæliröðunum. Í einhverjum tilfellum hefur þessi að-
ferð verið notuð þegar mælingamenn hafa átt erfitt um
vik að fara til mælinga eða aðgengi hefur verið erfitt.
Helsta hagræðingin af notkun GPS-tækja er minni
þörf á að viðhalda föstum merkjum framan við jökul-
inn. Það hefur oft verið erfitt vegna þess hversu kvikt
landslag framan við jökla er, m.a. vegna vatnagangs,
dauðíss eða vatnsósa aurs. Við Sólheimajökul hefur í
seinni tíð verið til vandræða að ferðamenn hrófla við
jöklamerkjum. Á fjölsóttum stöðum þyrfti að biðja
ferðamenn um að raska ekki mælingavörðum. Ekki
er alls staðar hægt að mæla jökuljaðarinn með því að
ganga meðfram honum með GPS-tæki, t.d. þar sem
sporðlón hindra för, jökultungan sprungin eða vegna
aurbleytu. Á þeim stöðum verður áfram að notast við
punktmælingar eftir skilgreindri mælilínu með öðrum
aðferðum, svo sem fjarlægðarkíki.
Breytingar á jökulsporðum
Breytingar á jökulsporði eru niðurstaðan af fjölmörg-
um áhrifaþáttum veðurfars og eðlisþátta jökulsins. Þar
leikur veðurfar samt stærsta hlutverkið og þeir þættir
sem hafa mest áhrif á afkomu jökla eru geislun, sum-
arhiti og vetrarúrkoma. Aðrir þættir en loftslag geta
haft veruleg áhrif á afkomu jökla. Þeirra helstir eru
(Cuffey og Paterson 2010, Tómas Jóhannesson o.fl.
2020; Guðfinna Aðalgeirsdóttir o.fl. 2020; Dragiosic
o.fl. 2016; Guðmundsson o.fl., 2004):
1) lón sem brjóta stór og smá stykki úr jöklinum og
auka leysingu.
2) þykk aurkápa á jökulyfirborði getur tafið mjög
bráðnun.
3) jarðhiti bræðir jökla neðan frá án afláts.
4) varmamyndun vegna stöðuorku sem losnar við
flæði íss og vatns undan halla veldur bráðnun við jök-
ulbotninn og inni í jöklinum.
5) eldgos sem brætt geta umtalsverðan hluta jökuls í
einu vetfangi.
6) öskulög frá eldgosum ýmist einangra jökulinn svo
að bráðnun minnkar ellegar stóreykst ef öskulagið er
nógu þunnt, gjarnan innan við 1 mm.
7) ryk sem fellur á jökulinn, einkum á sumrin, eykur
leysingu.
Að öllu þessu þarf að huga þegar mælingar á
jöklabreytingum eru túlkaðar. Skriðjöklar eru oft ein-
faldir í sniði með samfellt ákomusvæði og stakan
sporð, til dæmis Gljúfurárjökull og Tungnahryggsjök-
ull (18. mynd). Stundum skríður ís frá einu ákomu-
18. mynd. Gljúfurárjökull (t.v.) og Tungnahryggsjökull (t.h.). – Gljúfurárjökull (left) and Tungnahryggsjökull
(right). Ljósmyndir/Photographs: Oddur Sigurðsson, 6. september 2000.
JÖKULL No. 70, 2020 103