Jökull - 01.01.2020, Blaðsíða 129

Snævarr Guðmundsson og Helgi Björnsson
ir Breiðamerkurjökul sem á öldum áður mun hafa
kostað mörg mannslíf.
1929 – Sverfur úr að austanverðu en lítill hluti
hennar er í núverandi farvegi (Flosi Björnsson 1993).
Ekki löngu eftir þetta taka að myndast smálón við
Breiðamerkurjökul (sjá 1930), slík lón geta dregið
úr aurburðarmætti árinnar og setflutningur til sjávar
minnkar.
1930–1938 – Jökulsá færir sig vestur í núverandi
farveg, sem hún tók síðan að grafa sig niður í. Hluti
árinnar rann enn í ál sem er um 200–300 m aust-
an við núverandi farveg og sést enn (Flosi Björnsson
1993). Jökullinn gekk fram á fremstu ölduna 1930–
1933. Upp úr 1933 fór lón að myndast á þessu svæði
og við það kemur stöðugleiki á Jökulsá og útfall henn-
ar. Austan í Esjufjallarönd var sporðlón um 1930, for-
veri Jökulsárlóns. Lónstæðið er innan við fremstu jök-
ulgarðana, vestan við Jökulsá. Á ljósmynd sem Em-
my Todtman tók árið 1931 frá Nýgræðnahúsinu sést
í hreint jökulstál þar sem að lónið var. Yfirborðshæð
þess var í um 14–16 m hæð og dýpt ∼10 m. Þegar
jökullinn hopaði þvarr vatnið smám saman og sam-
einaðist Jökulsárlóni, sem þá var tekið að myndast.
1945 – Jökulsá í núverandi farvegi og hluti árinnar
rann enn í eystri álnum (AMS 1951).
1954 – Jökulsá að öllu leyti í núverandi farvegi
(Landmælingar Íslands 1954).
SAMANTEKT
Þegar Breiðamerkurjökull gekk fram áleiðis til
sjávar á litlu ísöld, þ.e. köldu tímabili sem stóð frá
∼1250 til loka 19. aldar, mynduðust tiltölulega flatar
aurkeilur framan við jökulinn af framburðarseti Jök-
ulsár og Breiðár og færði m.a. ströndina og ósa Jök-
ulsár fram um meira en einn km, ef miðað er við
strandlengjuna frá 1813. Hægt er að sjá þessar aur-
keilur á Breiðamerkursandi, þótt flatar séu (2. mynd).
Á meðan jökullinn gekk fram flæmdist áin um, oft
breið eða í mismörgum kvíslum en lagðist sjaldnast
í farvegi annað en tímabundið. Einnig átti áin til að
koma undan jöklinum á nýjum stöðum. Á nítjándu öld
skipti áin nokkrum sinnum um útfall og a.m.k. tvíveg-
is á fyrri hluta 20. aldar. Lægð myndaðist af völdum
árinnar þar sem að hún að lokum gróf sig í núverandi
farveg. Áin skorðaðist þó ekki þar fyrr en að jökulinn
var farinn að hopa og lón að myndast.
Á Breiðamerkursandi, í grennd við Jökulsá sjást
enn nokkrir árfarvegir sem bera þessari framvindu
vitni. Skýrustu dæmin eru í lægðinni, sem núverandi
farvegur er í. Þar marka árbakkar og vatnslaus stokk-
ur farvegi frá fyrstu áratugum 20. aldar. Jafnframt er
fjöldi jökulkerja líkast til ummerki um stórhlaupið í
Jökulsá árið 1927. Árbakkar og farvegir sem eru um
0,7–1,5 km vestan við brúna mynduðust á 19. öld og
fyrsta áratug 20. aldar. Þeir birtast fram undan jökul-
görðunum (öldunum) framan við Jökulsárlón og vitna
um að farvegirnir voru virkir áður en jökulgarðarn-
ir tóku að myndast. Um tvo km austan við núver-
andi útfall Jökulsár sjást einnig ummerki um þegar
áin hljóp út undan sér í farveg Stemmu, m.a. jökul-
ker. Það gerðist árið 1912 og 1921. Í báðum tilvikum
tengist það óróleika í jöklinum næst Esjufjallarönd,
en áin kom oftast nær fram undan honum í grennd við
röndina.
Vegna umtalsverðs strandrofs á 20. öld og hættu á
að landræman á milli sjávar og Jökulsárlóns skerðist
hófst Vegagerðin handa, í samstarfi við Siglingamála-
stofnun, að verja ströndina við Jökulsá. Á árunum
eftir 2003 voru bakkar farvegsins styrktir sérstaklega
með grjóti og varnargarðar byggðir við ósinn. Tals-
vert fyrr var farið að bjóða út þjónustu við lónið fyrir
ferðamenn. Á síðustu árum hefur fjöldi ferðamanna
við Jökulsárlón margfaldast frá því sem áður var. Tals-
vert rask og álag hefur fylgt útrás þeirrar athafnasemi
í fyrrum farvegum árinnar.
Bakkar hinna þurru farvega, ekki síst í lægðinni
sem Jökulsá rennur eftir, eru einstakar minjar um
landmyndun og landmótun jökulvatna almennt. Síð-
ast en ekki síst eru þeir eini vitnisburður um sögu Jök-
ulsár á Breiðamerkursandi síðastliðin 200 ár a.m.k.
Þessar staðreyndir ættu að vera hvati til þess að forða
þeim frá frekari spjöllum og skemmdum svo hægt
verði að kynna gestum við Jökulsárlón sögu Jökulsár
á Breiðamerkursandi. Sú saga er í samhljómi við þá
kraftmiklu mótun Breiðamerkurjökuls og svipmiklu
landbreytingar sem eiga sér nú stað við Jökulsárlón.
Þessi samantekt og kortlagning á farvegum Jök-
ulsár á Breiðamerkursandi var fyrst gerð árið 2017
í ljósi deiliskipulagsbreytinga við Jökulsárlón, sem
126 JÖKULL No. 70, 2020