Heima er bezt - 01.11.2008, Blaðsíða 4

ín Baldvinsson
Sólblettir

Agætu lesendur.
Það er stundum sérkennilegt til þess að hugsa, að nú, þegar
vetur ræður ríkjum (eða „ríður rækjum“, eins og einum
ágætum útvarpsmanni varð á að mismæla sig eitt sinn), hér
í okkar heimshluta, þá skuli vera glampandi sól og sumar
hjá andfætlingum vorum, á hinum helmingi jarðarkúlunnar.
Og þegar jólin ganga þar í garð þá er hásumarstíð hjá þeim,
t.d. í Ástralíu, steikjandi hiti og tilheyrandi. Það er því ekki
ólíklegt að hluti af jólahaldi slíkra staða sé að skreppa á
ströndina og fá sér sjóbað og skoppa léttklæddur um allar
koppagrundir, eins og stundum er sagt.
Og við Islendingar eigum okkar fulltrúa á þessum suðlægu
slóðum, og t.d. mun vera þó nokkuð af Islendingum búsettum
í Ástralíu.
Það hlýtur að vera nokkuð undarleg breyting í fyrstu
fyrir kulda- og snjóvana Islendinga að halda jólin við þess
háttar aðstæður. Rétt get ég ímyndað mér að það þyki heldur
„ójólaleg" jól, sé borið saman við það sem við eigum að venjast
hér á hinum norðlægari slóðum, a.m.k. fram til þessa.
En svona háttar þessu nú til á jarðarkúlunni okkar, hún
hefur þennan sið að halla sér reglulega sitt á hvað, og búa
til árstíðimar fyrir okkur, og skipta þeim nokkuð jafnt á
milli íbúa sinna, er búsetu hafa á hvoru hveli fyrir sig. Og
áreiðanlega er þetta ekki lítill þáttur í lífsmöguleikum þeim
sem jörðin býr áhangendum sínum.
En það er ýmislegt fleira sem hefur áhrif á veðurfarið
á jörðinni, en þessi mismunandi halli hennar og staða í
geimnum. Ég hef stundum fjallað hér um áhrif tunglsins
á veðurfarið, sem alls ekki eru lítil, og menn hafa tekið
eftir í gegnum ár og aldir. Og ekki eru þau minni áhrifín
sem sólin hefur, burtséð frá því grundvallaratriði að hún
auðvitað er undirstaða þess að hér þrífíst nokkurt líf yfir
höfuð. I hugann kemur kunn setning eins ágæts manns, sem
reyndar taldi sólina minna gagn gera en tunglið og sagði
að hann gæti nú vel skilið að blessað tunglið væri uppi um
nætur að veita nauðsynlega birtu á þeim tíma, en hann gæti
aldrei skilið sólina, að hún skyldi vera að glenna sig þetta
á daginn, þegar næg birta væri.
En ekki eru nú allir sammála honum blessuðum, með
gagnsleysi sólarinnar, eins og gefur að skilja, og alltaf eru
menn að skoða hana og rannsaka og komast að nýjum
sannindum um tilurð hennar og áhrif.
Eitt sem lengi hefur verið þekkt í virkni sólarinnar eru
svokallaðir sólblettir, sem eru öflug segulsviðs svæöi, þar
sem m.a. lægra hitastig og minna orkuútstreymi verður á
vissum stöðum í sólinni. Koma þeir fram sem dökkir blettir
og af því er nafn þeirra dregið.
Sagt er að sólblettirnir birtist í 11 ára tímabilum að jafnaði
(geti þó verið breytilegt, frá 9-13 ára), og að lágmark
yfirstandandi tímabils t.d. hafl verið í janúar s.l. Nýtt
sólblettatímabil er talið hafíð þegar magn sólbletta í nýrri
hrinu, ef svo má kalla, er orðið meira en þess sem er að fjara
út. Aukinn kraftur er því að færast í rafsegulsvið sólarinnar
um þessar mundir.
Langt er síðan menn fóru að taka eftir þessum blettum á
sólinni, og sagt er að kínverskir og indverskir stjörnufræðingar
hafi tíðkað það á öldum áður að telja sólblettina og hafi þeir
gert það í gegnum linsur gerðar úr bergkristal. Sama gerði
Galileo, með linsum sem hann smíðaði sjálfur úr gleri.
Síðari tíma talning á virkni sólbletta mun hafa hafist
á sólarlotu, sem svo er stundum kölluð, er náði hámarki
árið 1761, og hefur sú „só!arlota“ fengið númerið 1. Sú
sólblettalota sem er að enda sitt skeið um þessar mundir
ku hafa númerið 23 og eru menn því að bíða eftir því að sú
númer 24 hefji göngu sína.
Þeir sem spá í veðurfar út frá ýmsum stjarnfræðilegum
þáttum, t.d. tungli og sól, vilja meina að það þegar sólblettir
séu í lágmarki þá leiði það til þurrara tímabils á jörðinni,
vegna þess að lægri hiti valdi minni uppgufún, sem, eðli
málsins samkvæmt, þýði minni rigningu. En þeir telja hins
vegar líka að hámark í tilurð sólbletta kalli sömuleiðis á
jarðarþurrk, því að þrátt fyrir meiri uppgufun vegna hærri
yfirborðshita jarðar, þá verði hitinn til þess að skýin séu
hærra á lofti, og úrkoma tefjist af þeim sökum, eða falli
frekar niður yfir höfunum. Sumir telja sig hafa fundið út að
áhrifa vegna La Nino straumsins, sem mikið var í fréttum
fyrir fáeinum árum, gæti einmitt einna mest í kringum miðju
hæsta og Iægsta tímabils sólbletta.
E1 Nino er annars hafstraumsfyrirbæri í Kyrrahafinu, sem
menn töldu í fyrstu að væri staðbundið, en áttuðu sig svo á
því á sjöunda áratugnum, þegar hrun fiskistofna, hungursneyð
og þurrkar áttu sér stað þvert yfir heiminn á sama tíma, að
alheimsleg áhrif þessa hitastraums væru augljós. Og í dag
telja menn að ef frá séu taldar árstíðirnar, þá sé fátt sem
stýri veðurfari heimsins meira en E1 Nino fyrirbærið (sjá
nánar í Hlaðvarpa Heb, 4. tbl. 2004).
Þegar sólarorkan er í hámarki þá eru sólblettir og svokallaðir
sólblossar nær dagleg fyrirbæri. Þegar mest gengur á ku
norðurljósin, sem eru afleiðingar rafhlaðinna agna frá sólinni,
sjást svo sunnarlega sem í Flórída, og gervihnettir verða í
nokkurri hættu vegna þessara segulstorma. Slíkt ástand ríkti
einmitt á árabilinu 2000-2001.
Framhald á bls. 516.
484 Heima er bezt