Heima er bezt - 01.11.2008, Blaðsíða 31

ÖrnólfurThorlacius
Sannar
regluna?
Því sést oft slegið fram að undantekningin sanni regl-
una, en ekki þarf djúpa hugsun til að komast að því
að svo er ekki. Tökum til dæmis stafsetningarreglu:
í íslensku á að skrifa grannan sérhijóða á undan ng og
nk, þótt flestir íslendingar beri orðin fram með breiðu
hljóði. Langur - lángur, söngur - saungur, rengi - reingi,
banki - bánki. Frá þessu eru þó undantekningar, þegar
til dæmis er skrifað (og talað) Jónki, kóngur, þjónkun.
Ekki fæ ég séð að undantekningin sanni hér regluna.
Annað dæmi, úr allt annarri átt: Frumefrium (90 í náttúrunni eða
á annað hundrað þegar efni, tilbúin á rannsóknastofum eðlis-
fræðinga, eru talin með) er oft raðað í lárétta röð eftir vaxandi
atómmassa. Ef röðin er slitin á tilteknum stöðum og framhaldið
skráð eftir ákveðnum reglum í fleiri línur undir hinni fyrstu, þá
má lesa merkilega reglu út úr töflunni, sem kölluð er lotukerfi
frumefnanna, þar sem efni sem eru saman í lóðréttum dálki
hafa ýmis einkenni sameiginleg, einkum efnafræðileg, svo sem
hvaða frumefnum þau bindast og í hvaða hlutföllum.
Massi atómanna er táknaður í ákveðnum atómmassaeiningum,
þar sem léttasta frumefnið, vetni, hefur (með eins aukastafs
nákvæmni) atómmassann 1,0 en þyngsta frumefnið í náttúrunni,
úran, er með atómmassann 238,0.
Og nú komum við að undantekningunni: Til að reglan um
lotubundna röð frumefrianna standist verður á nokkrum stöðum
að víkja frá því að röðin gangi alltaf frá léttari atómum til
þyngri. Argon, Ar, nr. 18, hefúr til dæmis atómmassann 39,9,
en í næsta sæti, 19, er kalín eða kalíum, K, með 39,1. Og tellúr,
Te, nr 52, er aðeins efhismeira, 127,6, en næsta efni, nr. 53,
joð, I, með atómmassa 126,9.
Ekki verður séð að þessi talnafrávik sem slík renni stoðum undir
- hvað þá sanni - gildi lotukerfisins sent Rússinn Mendeleev
lagði grunn að á síðari hluta 19. aldar.
Mér sýnist að þennan misskilning megi rekja til enskrar
gerðar máltækisins: „The exceptionproves the rule“. Hygg ég
að enskumælandi menn misskilji inntakið á sama hátt og við.
En „proves“ verður þarna best þýtt á íslensku nær óbreytt, sem
,prófar“. Þar með er komin ný - og vitleg - útgáfa á máltækinu:
Lotukerfið
7 vlt a !“Ac '«Unp.-Unh
LanþanlOar 6' IssCe
r 7'l9oTh
aPr
4 24 I (145> IIS0.18 JlSlTM ' 11S7.25 jl58.92~
Nd ..Pm„Sm.iEu «Gd«Tb
S.OJ 23(05 (2«) (.•«> '(?«(• ' (24 í)
•'Pa wlJ .iNp -Pu -iAms.Cm. Bk|«Cf
T*

(HoíwEr ..Tm'ioYbjriLu í
2521 ' 1757) '(25J) '(259) ’(£«’ "
wEs l™Fm.».Md-MNo ro.Lr
Undantekningin er prófsteinn á regluna.
Lítum nú á dæmin sem tilgreind eru hér að framan í þessu
Ijósi:
Stafsetningin langur, söngur, rengi og banki á sér langa hefð og
enn kveða menn að orðunum í samræmi við hana á Vestfjörðum.
I orðunum Jónki, kóngur og þjónkun kemur ó fýrir í stofni, og
það réttlætir (og kallar raunar á) frávikið frá meginreglunni. Sem
sagt: Meginreglan stenst prófið, undantekningin er prófsteinn
á hana.
Um lotukerfi frumefnanna er það að segja að svo til allur massi
atóms er í kjama þess, sem gerður er af tveimur gerðum ámóta
þungra einda, nifteindum (nevtrónum), sem eru óhlaðnar og
róteindum (prótónum), sem eru plúshlaðnar og binda jafhmargar
mínushlaðnar rafeindir (elektrónur) á sveimi umhverfis kjamann.
Hvert frumefni ákvarðast af fjölda róteinda í atómkjömunum og
þar með hvemig efnin raðast í lotukerfíð. Vetni, númer eitt, er
með eina róteind, en úran, númer 92, er með 92 róteindir. Það
sem upp á vantar í atómmassa er svo fjöldi nifteindanna; engin
slík er í langflestum vetniskjömum en 142 í þorra úrankjama. I
flestum tilvikum fer nifteindum fjölgandi með hækkandi sæti í
lotukerfínu, en frá þessu eru undantekningar, þar sem nifteindum
fækkar - og atómmassinn lækkar - með hækkandi sæti.
Sem fyrr em undantekningamar prófsteinn á fullgilda megin-
reglu.
Heima er bezt 511