Heima er bezt - 01.08.2009, Side 69

Ólafsdóttir. Þegar Sveinn Skálholtsbiskup
Pétursson hinn spaki vísiterar Hólma
1468 gaf Guðmundur kirkjunni 10
málnytarkúgildi, eins og komist er að
orði í Fombréfasafni og nokkrum árum
seinna færði hann henni tíu hundruð í
jörðinni sjálfri. Um Svein Pétursson hinn
spaka er ekki mikið vitað. Sagt var að
hann skildi hraínamál, segði fyrir vinda
og veðráttu og lífsstundir manna. En
merkileg er setning sem eftir honum
er höfð og tilfærð er í Biskupsannálum
Jóns Egilssonar. Þar er hermt að hann
hafi sagt: „Skálholt hefir aukist og eflst
að herradæmi, en það eyðist með eymd
og veslingsskap, enda er þá þetta land
komið undir útlenzkar þjóðir“. Sveinn
var titlaður magistir. Steinn Doffi
ættfræðingur sagði ekki óhugsanlegt
að Sveinn spaki væri Skáld - Sveinn,
sá er orti Heimsósóma.
Þegar Guðmundur bóndi á Hólmum
færði kirkjunni þar tíu hundruð í jörðinni
sjálffi var annar biskup kominn til stóls
í Skálholti. Á næstu áratugum bættust
kirkjunni á Hólmum enn stórir eignarhlutir
í jörðinni.
En áttu Hólmabændur í útistöðum við
biskup eins og látið er í veðri vaka í
lfásögninni af bræðrunum illu?
Þau þrjú sem gefið höfðu kirkjunni að
Hólmum 25 hundmð af eignarhlut sínum
í jörðinni vom Guðmundur Magnússon
er færði kirkjunni á staðnum 10 hundmð
sem áður getur, en þá var til biskupsstóls
í Skálholti kominn Magnús Eyjólfsson,
biskup þar 1479- 1490. Vafalítið hefír
um þann gjöming verið máldagi gjörður,
en hann er ekki til lengur.
Jón prestur Indriðason lýsir því yfir í
bréfi, sem hann skrifar frá Kollfeyjustað
31. maí 1520, „að Valgerður heitin
eiginkvinna Guðmundar Magnússonar
hefði samkvæmt vitnisburði tveggja vitna
gefíð fimm hundmð upp í jörðina“.
I sama bréfi lýsir hann því að Olafur
heitinn Guðmundsson, „ að viti og
skynsemd, en sjúkur á líkama“ gerði
sitt testament og lýsti fyrir presti, að
kirkjan á Hólmastað „skyldi eiga 10
hundruð upp í fyrrgreinda jörð Hólma
í Rcyóarffröi“. Þar með hafði kirkjan á
Hólmastað, eins og áður er frá greint
eignast 25 hundraðshluta í jörðinni
Hólmar.
Jón þessi er sennilega orðinn fyrir
1495 prestur að Hólmum, en hvaðan
hann kemur er ekki vitað. Árið 1504
a.m.k. eða þó heldur fyrir þann tíma
heldur hann Kolfreyjustað og er þar
enn prestur 31. maí 1520. Bréfið sem
eg vitnaði til hér að framan má í heild
sinni lesa í Fornbréfasafni í 8. bindi. Jón
Indriðason séra hefir að öllum líkindum
verið umboðsmaður biskups eða þá
einhvers konar umboðsmaður hans.
1520 eða nokkru fyrir þann tíma bjuggu
að Hólmum eða voru bændur þar orðnir
fyrir nokkru Marteinn Olafsson, líklega
sonur Olafs Guðmundssonar og Isleifúr,
en föðumafns hans er ekki getið. Hann
getur hugsanlega verið sonur Marteins
Ólafssonar, en það er aðeins tilgáta.
Isleifur og Marteinn hafa þá geta verið
feðgar. Ef Marteinn var sonur Ólafs
Guðmundssonar gæti hann þá hafa erft
hluta föður síns í jörðinni. Það kann að
vera að hann hafi ekki viljað viðurkenna
skuld föður síns, eða þá kannski öllu
heldur „gjört testamenti föður síns að
kirkja á Hólmum skyldi eignast 10
hundraðshluta af jörðinni, miðað við
það hvernig að „testamentis“gjöfinni
var staðið af hálfu Jóns prests. Það
kom og fram síðar að Jón prestur
Indriðason hefði síðar selt kauphluta
Marteins í jörðinni, eins og fram kemur
í Fombréfasafni í vitnisburðarbréfi Jóns
prests skrifað í Skriðuklaustri 3. maí
1502 (líklega þó skrifað þar, en samt
dagsett 1495 hinn 18. apríl. Ósamkomulag
hefír því orðið með þeim Marteini og
Jóni presti biskupsumboðsmanni, þvi
svo virðist samkvæmt framannefndu
vitnisburðarbréfi að hann hafi (og þá
sennilega þeir báðir feðgar) gjört presti
„heimreið“ þar á staðnum - það er að
segja Hólmum, því prestur „kvittar“
Martein „um þá heimreið er honum
þótti hann hafa gjört sér að Hólmum i
Reyðarfirði“ eins og komist er að orði í
vitnisburðarbréfinu. Hins vegar verður
því eigi leynt, að nokkuð virðast þeir
feðgar Marteinn og ísleifur hafa „lítt
sézt fyrir“, eins og komist er að orði,
ef því var að skipta. Það er svo að sjá,
að þeir bændur og feðgar hafi átt í basli
miklu - og því meiri háttar fjárhagslega,
því erfitt virðast þeir eiga með að standa
kirkjunni skil af ijárreiðum hennar, eins
og kemur fram í Fombréfasafni og lesa
má um 9. bindi á bls. 373. Það kemur
ekki fram hve mikla sekt þeir þurftu að
greiða séra Jóni, en tæplega mun hún
hafa bætt fjárhagsstöðu þeirra feðga.
Vafalítið hefír presturinn viljað fá
heimreiðina - aðförina að sér vel bætta,
en það mun hafa verið 18. apríl 1497,
sem Marteinn gjörir aðför- heimreið að
séra Jóni, efíir því að dæma sem kemur
fram í Fombréfasafni.
1491 sest á biskupsstól í Skálholti séra
Stefán Jónsson, vígður 1472, virðist hafa
farið utan og náð sér í „háskólagráðu“
og tekið „baccalaureus artium“.
Samkvæmt AustQarðamáldaga í 7. bindi
Fornbréfasafns (bls. 16) virðist Stefán
biskup hafa í fyrsta sinn vísiterað Austfirði
1493 og farið um. Það er ekki ólíklegt að
hann hafi þá vísiterað Hólmastað í fyrsta
sinn, þó þarf það endilega ekki að hafa
verið, en um það fínnist engar heimildir
- svo vitað sé. En Hólma vísiterar hann á
yfirreið um Austfjörðu 1512. Árið 1495
að minnsta kosti em þeir feðgar Marteinn
og Isleifúr bændur á Hómum og þar
era þeir enn um 1512, er Stefán biskup
kemur í yfirreið um Austfjörðu.
Séra Jón Indriðason er orðinn prestur að
Hólmum - líklega - fyrir 1495 eða 1493?
og hann er þar prestur - sennilega - þegar
Stefán biskup er í sinni fyrstu vísitasíu
um Austíjörðu og vel má hugsa sér að
hann hafi þá sótt heim Hólmastað. Biskup
gjörir eins og hann er vanur, fer vandlega
yfir og hugar að eignarrétti kirkjunnar,
kemst að þeirri niðurstöðu, að kirkjan
eigi heimaland allt á Hólmum, sér fram
á að Hólmabændur fái með engu móti
greitt skuldir sínar við kirkjuna eða staðið
skil á gjöldum þeim, sem kirkjan á að fá.
Hér kann að vísu að velta á ýmsu, hafi til
dæmis Jón prestur verið búinn að sýna
fram á að kirkjan hafi eftir gjafir þeirra
þremenninga, Guðmundar, Valgerðar og
Ólafs komist yfir 25 hundrað af jörðinni
til viðbótarþeim 10 hundruðum (fjórða
hluta heimalands) frá dögum Þorláks
biskups (hér er aðeins um ágizkun að
ræða eins og áður er fram komið) og þar
með komist yfir 35 hundruð af (líklega)
40 hundruðum sem var virði allrar
jarðarinnar, er eigi ólíklegt, að biskup
hafí talið kirkjuna eiga „allt heimaland
á Hómum“ gengju þá þessi 5 hundruð
sem eftir væru upp í skuldir. Það skal
Heirna er bezt 357