Heima er bezt - 01.08.2009, Page 81

1872 og sneri heim í maí 1876 og
hafði þá siglt rúmar 70.000 sjómílur
(um 128.000 km, eða sem svarar rúmlega
þremur ferðum umhverfis jörðina við
miðbaug). I ferðinni voru framkvæmdar
492 dýptarmælingar með lóðlínu, tekin
133 botnvörpusýni, 151 sýni í dragnót
og 263 raðmælingar á sjávarhita. Um
4717 áður óþekktar tegundir lífvera
fundust og fengu fræðiheiti.
Bergmálsmiðun
Fram á 20. öld var dýpt sjávar mæld með
því að sökkva lóði í línu niður á hafsbotn.
Þessi tækni nýtist aðeins á grunnsævi
og í kyrrum sjó þar sem línan helst
nokkum veginn lóðrétt. Eftir að Titanic
rakst á ísjaka og sökk árið 1912 reyndi
þýskur eðlisfræðingur, Alexander Behm,
að staðsetja hafís út frá tímanum sem
það tók hljóðbylgjur að endurvarpast -
bergmála - frá ísnum. Þegar lítt miðaði í
ísleitinni sneri Behm sér að því að mæla
hafdýpi með bergmáli og tók einkaleyfi
á aðferðinni árið 1913.
Oft er léttara að fá fé og niannafla
til rannsókna sem nýtast til mannvíga
en til að bjarga mannslífum, enda urðu
hagnýtar bergmálsdýptarmælingar ekki
að veruleika fyrr en farið var að beita
tækninni við leit að óvinakafbátum
í síðari heimsstyrjöld. Nú eru allar
lleytur sem siglt er úr landsýn búnar
bergmálsdýptarmælum, auk þess sem
tæknin er notuð við fískveiðar, einkum
við leit að torfum físka.
Við mælingarnar er beitt hátíðni-
hljóðum, stundum ofan þess tíðnisviðs
sem eym manna greina, því auðveldara
er að miða þannig hljóðum í þrönga
geisla en hljóðum af minni tíðni (djúpum
eða dimmum tónum). Við venjulegar
dýptarmælingar eða fiskileit nægir oft
að reikna dýpið út frá meðalhraða hljóðs
í sjó, sem er urn 1,5 km á sekúndu eða
nærri fjórfaldur hraði hljóðs í lofti. Þegar
mikillar nákvæmni er þörf, eins og við
gerð vandaðra korta af úthafsbotni, eru
breytingar á seltu og hita hafsvatnsins
alla leiðina niður mældar og hraði
hljóðsins á ýmsu dýpi reiknaður út frá
því. Notaðir eru mannlausir, tjarstýrðir
kafbátar með ýmsum mælitólum, og
hægt er að mæla dýpt afskekktustu
úthafsála með nokkurra sentímetra
skekkjumörkum.
Úthafsbotninn
Eftir að farið var að nræla hafdýpi
með bergmálsmælum fengu menn
heildarmynd af dýpi úthafanna, mynd
sem verður nákvænrari eftir því sem
mælingum íjölgar og tæknin við þær
verður fullkomnari. Þegar lagt er af
stað frá strönd úthafs liggur leiðin fyrst
yfír landgmnn, sem hallar smám saman
út á um 200 metra dýpi. Þá tekur við
brött brekka, landgrunnhlíðin, niður á
úthafsbotn, sléttu á nokkurra kílómetra
dýpi, meðaldýpi sjávar er tæpir fjórir
kílómetrar. Víða rísa Ijöll upp úr
úthafsbotninum. Megnið af þeim er
neðansjávar en sums staðar standa
sker eða allstórar eyjar upp úr hafínu.
Dýpstu svæði úthafanna eru aflangir álar,
oft meðfram jöðrum meginlandanna.
- Eftir Atlantshafí endilöngu liggur
nrjög áberandi tjallgarður, Mið-
Atlantshafshryggurinn, frá Islandi út
af Reykjanesi og þaðan langleiðina
suður að Suðurskautslandi.
Á síðari helmingi 20. aldar rnótuðu
jarðfræðingar kenningar um hreyfingar í
jarðskorpunni, sem gerð er úr flekum er
ganga sums staðar sundur og endurnýjast
þar við það að kvika berst úr möttli
jarðar upp í jarðskorpuna og ýtast
annars staðar saman og leggjast í
fellingar. Jarðhræringar og eldvirkni
á jörðinni em að verulegu leyti bundin
við þessi mörk jarðskorpuflekanna.
Þannig berst bergkvika úr möttli jarðar
upp í jarðskoi'puna og veldur tíðum
eldgosum neðan- eða ofansjávar á
úthafsbotninum, til dæmis á Islandi,
skorpuflekar á hafsbotni stækka og ýtast
til beggja hliða. Þessir flekar ganga
svo undir meginlandsfleka við jaðra
meginlandanna, og þar verða til djúpar
sprungur eða álar. Dýpstur þessara ála
er Marianaállinn í Kyrrahafí austan
við Filippseyjar, nærri 11 km djúpur.
Dýpsti Atlantsállinn, 8600 m, ernorðan
við Puerto Rico.
Margt býr í sjónum
Ljós nær óvíða í því magni langt niður
fyrir 100 metra dýpi að það nýtist
til ljóstillífunar. Aðeins næst landi
er botnfastur gróður, þang og þari.
Meginhlutinn af gróðurbelti hafsins em
einfrumungar á reki í yfírborðssjónum,
plöntusvifíð, frumbjarga lífverur senr
framleiða lífræn efnasambönd til eigin
þarfa. Á plöntusvifinu lifa svo ýmsar
tegundir af ófrumbjarga dýrasvifí.
Minnstu fulltrúar dýrasvifsins, svo sem
smákrabbadýr (áta) og lirfur ýmissa
sjávardýra, verða svo fæða stærri dýra.
Margar fæðukeðjur liggja upp úr sjónum
til dýra (þar með manna) sem veiða
sjávarfang til matar.
Áður en menn fóru að kanna hafdjúpin
bámst þaðan á land ýmis dýr, sum með
veiði, önnur rak á fjörur, lifandi eða dauð.
Auk kunnuglegra lífsforma voru ýmis
ókennileg kvikindi, sem sum, einkum þau
stærstu, komust í annála sem fúrðudýr
eða sæskrímsli. Kraken eða krakinn var
óvættur sem fornar sagnir eru af í Noregi.
Lýsingar benda til þess að það hafí verið
risastórir kolkrabbar eða smokkfiskar,
sem lifa á miklu dýpi en skolast stöku
sinnum á land eða sjást frá skipum.
I fleiri löndurn eru kynjasögur meðal
sjómanna um feiknastóra kolkrabba sem
eiga að hafa ráðist á skip og dregið með
sér niður í djúpin eða grandað þeim í
ólgandi hringiðum. Sögur fara af annarri
furðuskepnu sem stöku sinnum rak á
fjörur og minnti helst á myndir af Loch
Ness-skrímslinu, með langan háls og
hala. Það hafa líklega jafnan verið hræ
beinhákarla. Þegar hræætur og rotverur
leggjast á skrokk þeirra í sjó eyðast
fyrst tálknin og tálknabogamir svo eftir
verður grannur háls, og sporðblöðk-
umar fara sömu leið.
Heima er bezt 369