Læknaneminn - 01.12.1962, Page 5

LÆKNANEMINN
gripið til annarra ráða. Til þess
hafa verið gerðir svok&ilaðir
Betatronar-Cyklotronar og Van
deGraaffs generatorar. Með þeim
má fá geisla, sem svara til spennu
upp í 200 millj. volt. í þeim er
hraði electronanna eða annara
atomhluta aukinn með því að láta
segulsvið verka á þau í þrepum.
Spennan sjálf er ekki ýkja há.
Orka geislanna er gefin upp í
Mev. (miljón electrovolt), sem
segir til um hraðann, en ekki
spennuna. 1 Mev er sá hraði, sem
electrona fær við það að verða
fyrir 1 millj. volta, spennu, þ.e.
segir til um kinetiska orku þeirra.
Slíkir geislar eru sagðir ultra-
harðir.
Spennan gefur gróft til kynna
hörku geislanna, straummagnið
,,Amperin“ gefa til kynna geisla-
magnið. Það er í réttu hlutfalli við
amperafjöldann. f venjulegum
tækjum er straummagnið 20—30
mA.
Þegar röntgengeislar lenda á
efni verða þeir flestir fyrir nokkr-
um breytingum um stefnu og/eða
orkuinnhald, þ.e. absorberast. Ab-
sorptionin fer eftir því 1) hve
harðir geislarnir eru, þ.e. vaxandi
harka minnkandi absorption að
óbreyttu absorptionsefni. 2) eftir
atomþunga absorptionsefnisins, þ.
c. vaxandi atomþungi, vaxandi ab-
sorption.
Fari röntgengeislar í gegnum
cfni óbreyttir, hafa þeir engin
áhrif á það, þeir geta breytt um
stefnu án þess að verða fyrir orku-
tapi. Það er kölluð klassisk dreif-
ing. Absorption getur verið með
þrennu móti 1) photoabsorption.
Þá eyðist geislinn alveg og öll
orka hans fer í það að rífa
elektrónu úr braut sinni frá atomi
því í absorptionsefninu, sem geisl-
inn lenti á. Elektronan er kölluð
photoelectrona. Yfirleitt eru það
mjúkir geislar sem absorberast
þannig 2) Comptons absorption.
Þá hrífur geislinn electronu af
braut sinni, missir jafnframt
nokkuð af kinetisku orkunni, held-
ur áfram sem bylgjulengri geisli,
en gjarnan með breytta stefnu,
oftast þó lítið breytta eða öfuga
við geislastefnuna upphaflegu,
sjaldnast beint til hliðar. Sá geisli
getur svo á ný hrifið aðra elect-
ronu af braut sinni úr öðru atomi
o.s.frv. þar til hann eyðist til
fulls. Slík absorption er yfirgnæf-
andi við 200—400 kv. spennu, og
hefur því mikla þýðingu í venju-
legri röntgen djúptherapi. 3) Ab-
sorption með ,,parmyndun“. Þeg-
ar spenna er komin yfir 1 MeV
getur röntgengeisli í nærveru efn-
is horfið, en í stað hans komið í
ljós 1 electrona og 1 positrona, þ.
e. hann materialiserast. Þegar svo
electrona og positrona renna sam-
an, eyðast þær, en í ljós koma 2
geislar, andstæðir í stefnu, en að
orku samanlagðri jafnir upphafs
geislanum. Slík geislun er kölluð
annihilationsgeislun. Með vaxandi
parmyndun vex penetration geisl-
anna að vissu maximum við 20—
30 Mv. Minnkar á ný úr því með
vaxandi spennu.
Röntgengeislar geta haft ýmis
konar kemisk áhrif t. d. þá, að
sverta röntgenfilmu og er hún
raunar mjög næm fyrir þeim, þarf
ekki nema þúsundustu hluta úr
,,r“ til þess að sýna litarbreytingu
á henni og því hagnýt til þess að
mæla litla geislaskammta t.d. þá
sem starfsfólk röntgendeilda verð-
ur fyrir í vinnu sinni. Öbrúkleg
hins vegar til að mæla mikið
geislamagn, því svertumismunur
verður ekki greinanlegur og þar
með heldur ekki geislamagn. Rönt-
gengeislar geta og breytt lit ým-