Læknaneminn - 01.04.2007, Side 85

austurhluta Afríku með því að meta félagsleg samskipti þeirra
innbyrðis. Auk þess hefur hann reglulega tekið blóðsýni úr
þeim til að meta magn streituhormóna.
I raun byggja rannsóknir Sapolskis á þeirri kenningu að með
því að rannsaka hegðun mannapa megi komast að upplýsingum
um eðli mannsins, hvernig hegðun og heilsa mannsins væri ef
mótun menningarinnar væri ekki að hafa áhrif á hana. í fyrstu
virðist þetta allt að því móðgandi fullyrðing, að hegðun okkar
sé eiginlega ekkert frábrugðin hegðun apanna. Eftir því sem
maður les meira af skrifum hans neyðist maður hins vegar til
að horfast í augu við hversu mikið við getum lært um okkur
sjálf af þessum rannsóknum. Víða í bókmenntum og á öðrum
vettvangi er vísað í eðli dýra og það talið í grundvallaratriðum
frábrugðið hegðun okkar mannanna en Sapolski sýnir fram á
hversu ótrúlega lítill þessi munurerí raun. RannsóknirSapolskis
og fleiri undanfarna áratugi hafa leitt í Ijós að apar drepa hvern
annan og fara jafnvel í stríð til að útrýma nágrannaættbálki.
Þeir gleðjast, reiðast, móðgast, eltast við stöðutákn, fara hjá
sér, stunda kynlíf sér til ánægju og samkynhneigð er vel þekkt
meðal þeirra, allt eiginleikar sem hingað til hefur verið haldið
fram að sé eingöngu að finna meðal manna.
Margar af pælingum Sapolskis snúast um áhrif þess á heilsu
hvar einstaklingurinn er staddur í virðingarstiga samfélagsins,
er hann neðstur sem allir sparka í eða er hann ríkjandi. Hjá
öpum erskipting í virðingarstigann innan hópsins mjög skýr, en
hjá okkur mönnunum er víða mjög erfitt að átta sig á
uppröðuninni. Illa menntaður undirmálsmaður getur verið á
toppi virðingarstigans í mótorhjólaklúbbnum, því er mun
einfaldara að skoða þessi mál hjá bavíönum.
Frægasta bók Sapolskis er líklega "Why zebras don't get
ulcers". Þar tekur hann fyrir áhrif streitu á hina ýmsu þætti
líkamsstarfseminnar; þunglyndi, ristilkrampa, háþrýsting og
margt fleira. Við að lesa bókina verður manni Ijóst að mörg
vandamál sem eru flokkuð sem "idiopathic" í okkar hefðbundnu
fræðum eru í raun að miklu leyti streituvandamál. í heild finnst
mér oft gleymast í þeirri læknisfræði sem stunduð er á íslandi
í dag að vanlíðan og sjúkdómar stafa ekki bara af
smitsjúkdómum, æxlum, slysum, erfðagöllum og sjálfsofnæmi,
heldur er rót vandamálanna í einhverjum tilvikum einfaldlega
vanstilling líkamsstarfseminnar vegna streitu. Ekki það að
Sapolski hafi alltaf mikil svör á reiðum höndum um hvernig
skuli bregðast við, en fyrsta skrefið er væntanlega að skilja á
réttan hátt hvernig sjúkdómarnir þróast. Bókin kom fyrst út
árið 1994 en hefur nú verið endurútgefin og uppfærð í takt við
nýja þekkingu á efninu.
Önnur stórmerkileg bók Sapolskis heitir "The trouble with
testosterone" og er ritgerðasafn sem snertir á ýmsum flötum
Riannlífsins, allt frá kynlífi yfir í trúarlíf. Greinar Sapolskis
birtast einnig víða í ýmsum tímaritum og er rétt að hafa auga
^eð þeim.
Textinn sem Sapolski skrifar er í raun eins og fyrirlestur, ég
hef hann næstum grunaðann um að hafa látið ritarann skrifa
UPP fyrirlestrana sína og síðan rétt lagfært aðeins fyrir útgáfu.
Þannig eru bækur hans ekki bara stórmerkilegar læknisfræðilega
séð, heldur einnig mjög fræðandi um uppbyggingu fyrirlestra.
Ég hef ekkert lesið eftir Sapolski sem ég ekki flokka sem
snilld og hef þó lesið allt sem ég hef komist í eftir manninn.
Hann veitir nýja sýn á ótrúlega margt í hegðun mannsins og
áhrifum þess á heilsuna. Ef ég stjórnaði læknadeild væri "Why
zebras don 't get ulcers" skyldulesning.
Samuel Shem
StephenBergmanerútskrifaðurúrlæknadeild Harvardháskóla
og með doktorsgráðu í lífeðlisfræði. Hann hefur starfað sem
rithöfundur undir nafninu Samuel Shem og þekktustu skrif
hans eru af reynslusögu unglæknisins Roy Basch. Fyrri bókin
um Roy gerist á sjúkrahúsinu House of God þar sem
sögupersónan kemst smám saman að því að sjúkrahúsin eru
einn stór geðbilaður heimur. í upphafi virðist þetta allt í lagi, en
firringin eykst sífellt eftir því sem lengra líður á kandídatsárið
og bókina. Margar lýsingar eru af manngerðum sem eru vel
þekktar í sjúkrahúsheiminum. Einnig hefur hún orðið til að
breiða út frasa eins og að tala um GOMER-sjúklinga (Get Out of
My ER), TURF, orthopedic height og annan mjög svo kaldhæðinn
húmor.
Eftir að hafa fengið upp í kok á lyflækningum fer sögupersónan
í næstu bók, "Mount Misery", að læra geðlækningar. í lok fyrri
bókarinnar var hann búinn að mynda sér þá skoðun að það
væri áhugavert að vinna við það fag og að geðlæknar væru allir
svo yfirvegaðir. Það reynist hinn mesti misskilningur. Roy
kynnist Freudistanum sem brýtur sjúklingana sína sífellt meir
niður til að komast að "kjarna" sálarinnar, lyfjageðlækninum
sem fer á sjúkrabíl á bláum Ijósum og sækir mann vegna
bráðaþunglyndis og flytur hann á sjúkrahús með þrjártegundir
þunglyndislyfja í dreypum og pervertanum sem sefur hjá
sjúklingum sínum. Sá eini sem raunverulega hjálpar
sjúklingunum gerir það með því að bara hlusta á þá og spila
með þeim körfubolta.
Bókin er áhugaverð lesning og ég las hana þegar ég vann um
tíma á geðdeildinni. Þó sögupersónurnar séu ýktar má finna
nokkra samsvörun með sumum af þeim atriðum sem hún
fjallar um í starfi á raunverulegri geðdeild.
Samuel Shem er enginn snilldarrithöfundur. Textinn sem
hann skrifar er ekki nema þokkalegur þannig að sem
bókmenntaverk eru bækurnar hans ekki merkilegar. Þær eru
helst skemmtilegar fyrir þá sem þekkja til sjúkrahússirkussins
og ég get ábyrgst að læknar geta hlegið að þeim.
Atul Gawande - Complications: A Surgeon's Notes
on an Imperfect Science
Læknar gera mistök. í mínu uppeldi í læknadeild og reyndar
í starfi mínu á LSH hefur hins vegar ekki verið mikið rætt um
þetta býsna veigamikla atriði, að mistök lækna séu raunverulega
hluti af okkar starfsemi, eða hvað þá hvernig skuli bregðast við
þeim. Hefur viljað brenna við að þessi mál séu rædd á nótum
þess að um sé að ræða vonda lögfræðinga og illa upplýsta

Læknaneminn 2007 85