Póllinn - apr 2024, Qupperneq 52

Undanfarin ár hefur umræðan um geðræna heilsu breyst mikið til hins betra. Við erum loksins farin
að viðurkenna að geðræn vandamál gera okkur ekki að veikari einstaklingum. Það er léttara að opna
sig um erfiðleikana sína og það er meiri skilningur í samfélaginu en áður. Yngri kynslóðir fara í meira
mæli til sálfræðings og eru tilbúnari til að leita sér hjálpar. Þetta er góð byrjun, en þetta er alls ekki
endastöðin.
Því fleiri sem opnuðu sig um geðrænu erfiðleikana sína því skýrara varð hversu algengt þetta er og
við sem samfélag þurfum að velta fyrir okkur af hverju. Hvað veldur því að stór hluti samfélagsins
glímir við geðraskanir sem trufla daglegt líf þeirra. Geðraskanir eru skráð sem meginorsök fyrir
bótum hjá 38% af fólki á örorku- eða endurhæfingarlífeyri á Íslandi. Það fer sífellt vaxandi að fólk er
óvinnufært vegna kulnunar og geðrænna vandamála. Það skiptir ekki megin máli hvort að geðræn
vandamál eru að færast í aukana eða hvort að það sé einfaldlega minna tabú að viðurkenna að þú
sért að glíma við geðröskun. Það sem skiptir máli er að við tökum eftir að eitthvað er að í
samfélagsgerðinni okkar. Brestir í geðheilsu á stórum skala eru viðvörunarbjöllur sem nauðsynlegt
er að bregðast við.
Geðræn vandamál eru mestmegnis útskýrð með persónulegum ástæðum: hún er kvíðin af því að
hún vill vera fullkomin, hann er með þunglyndi því að hann vantaði umhyggju í æsku o.s.frv. En
okkar persónulegu reynslur skapa mynstur og varpa ljósi á kerfisbundna vanda. „Hið persónulega
er pólitískt“ var slagorð femínista á sjötta og sjöunda áratug síðustu aldar þegar þær börðust fyrir
að hið opinbera skipti sér einnig að félagsþjónustu og kynjajafnrétti. Árið 1963, í bókinni The
Feminine Mystique, tengdi Betty Friedan saman tíðni vanlíðan og vímuefnanotkun húsmæðra við
hversu skert tækifæri konur höfðu á þeim tíma. Hún sýndi fram á að persónuleg vanlíðan kvenna
var viðvörunarbjalla um að breytingar væru nauðsynlegar í samfélaginu og konur gætu ekki verið
lokaðar inni á heimilum að sjá um börnin. Eins segir hærri sjálfsvígstíðni karlmanna í dag að
greinilega eru brestir í stuðningsneti karla. Stífar karlmennskuímyndir koma í veg fyrir margt, meðal
annars að karlmenn geti myndað djúp tengls með fólkinu í kringum sig og opnað sig um andlega
erfiðleika.
Tíðni kulnunar og þunglyndis bendir til að álagið á okkur er of mikið. Síhækkandi hlutfall fólks sem
er óvinnufært vegna geðraskana er ekki tilviljun heldur kerfisbundinn vandi. Það er um nokkra
blóraböggla að velja úr en mér finnst líklegasta útskýringin vera kapítalismi og vinnumenning.
Samfélagið okkar gengur út á framlög okkar til hagkerfisins og hvetur okkur til að vera endalaust að
framleiða. 40 til 60 klukkustunda vinnuvikur eru normið en ofan á það bætist síðan heimilisverk,
fjölskyldur, félagslíf og oft annars konar félagsstörf. Foreldrar okkar, afar og ömmur, unnu mörg allt
sitt líf og unnu mikið. Nú er röðin komin að okkur að vinna jafn mikið en launin okkar ná aðeins að
dekka brot af því sem laun foreldra okkar gerðu. Kaupmáttur hefur rýrnað og húsnæði er sífellt
dýrara. Trú okkar á að 40 tíma vinnuvika geti fært okkur hamingjusamt líf fer minnkandi sem leiðir
til vonleysis og vanlíðan. Þetta kerfi er byggt til að kreista úr okkur eins mikla vinnu og hægt er fyrir
sem minnstu þóknun og hægt er að komast upp með. Hörmulegar afleiðingar þess eru að margir
bugast, vinna sig í kulnun eða annars konar geðraskanir.
GEÐHEILSA ER PÓLITÍSK:
VIÐVÖRUNARBJÖLLUR
SAMFÉLAGSINS
Embla Rún Hall
51