Morgunblaðið - 02.07.2005, Blaðsíða 29

28 LAUGARDAGUR 2. JÚLÍ 2005
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
LAUGARDAGUR 2. JÚLÍ 2005 29
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Arvakur hf., Reykjavík.
Framkvœmdastjóri: Hallgrímur B. Geirsson.
Ritstjóri: Styrmir Gunnarsson.
Fréttaritstjóri: Aðstoðarritstjórar:
Björn Vignir Sigurpálsson. Karl Blöndal, Olafur Þ. Stephensen.
RANNSÓKNIN Á BAUGI GROUP
Lögreglurannsókn sem tekur sífellt á sig
nýjar myndir með nýjum sakarefnum
KAFLASKIPTI í
BAUGSRAN NSÓKN
Kaflaskipti urðu í gær í rannsókn
efnahagsbrotadeildar ríkislög-
reglustjóra á viðskiptum stjórn-
enda Baugs, þegar ákærur voru gefnar
út á hendur 6 einstaklingum, sem ýmist
eru eða voru í forsvari fyrir félagið eða
gegndu trúnaðarstörfum fyrir það.
Rannsóknin hefur staðið yfir í tæp þrjú
ár. Það hlýtur að vera ákveðinn léttir
fyrir alla aðila málsins, að niðurstöður
liggja fyrir, ekki sízt fyrir þá sem ákærð-
ir eru, sem í langan tíma hafa beðið í
óvissu um hvað framundan væri.
Þótt ákærurnar hafi verið birtar sex
einstaklingum hafa þær ekki verið birtar
opinberlega og ekki ljóst hvort það verð-
ur í bráð. Þess vegna hefur almenningur
á þessu stigi málsins engan aðgang að
upplýsingum um efni ákærunnar og ekk-
ert er vitað hversu þungar og alvarlegar
þær kunna að vera.
Af fréttatilkynningu ríkislögreglu-
stjóra í gær má hins vegar ráða að þær
séu víðtækar, þar sem ákæran er í 40 lið-
um og fjallar um ætluð brot gegn auðg-
unarbrotakafla almennra hegningar-
laga, lögum um bókhald, lögum um
ársreikninga, lögum um hlutafélög og
tollalögum.
Þær starfsaðferðir hins opinbera að
kynna efni ákærunnar ekki opinberlega
nú þegar eru mikið álitamál. Rannsóknin
á málefnum Baugs hefur haft víðtæk
áhrif út í þjóðfélagið, bæði í viðskiptum
og í stjórnmálum. Þess vegna hefði mátt
ætla að almannahagsmunir krefðust
þess, að ákærurnar yrðu birtar strax í
kjölfar þess að þær væru birtar sakborn-
ingum. Sjónarmið réttarkerfisins er það
að ekki megi birta ákærurnar opinber-
lega fyrr en víst sé að þær hafi verið birt-
ar öllum sakborningum. Það er réttmæt
afstaða. Hins vegar eru aðrar röksemdir
léttvægari.
I gær sendu forráðamenn Baugs fjöl-
miðlum ákveðin gögn, sem varpa nokkru
ljósi á málið. Þar var í fyrsta lagi um að
ræða álitsgerð Jónatans Þórmundssonar
um helztu sakarefni og í öðru lagi bréf,
sem Jón Ásgeir Jóhannesson hafði sent
til embættis ríkislögreglustjóra í marz
2004 og í fyrradag, þar sem hann svarar
efnislega ásökunum í sinn garð. Þessi
gögn eru birt í heild í Morgunblaðinu í
dag, þannig að lesendur Morgunblaðsins
geta kynnt sér helztu andmæli forráða-
manna Baugs en því miður getur Morg-
unblaðið ekki kynnt sömu lesendum efni
ákærunnar. Þær fást ekki afhentar hjá
ríkislögreglustjóra og óskir blaðsins til
hinna ákærðu um að fá ákærurnar til
birtingar hafa ekki borið árangur.
Á meðan svo er er ómögulegt að átta
sig á málavöxtum eða öðlast nokkra yf-
irsýn yfir málið. Það er í sjálfu sér at-
hyglisvert, að svo þekktur lögfræðingur
sem Jónatan Þórmundsson er skuli yf-
irleitt treysta sér til að lýsa skoðunum
sínum á efnisatriðum sakarefna, þar sem
hann hefur tæpast getað haft ákærurnar
undir höndum, þar sem þær voru birtar í
gærmorgun og spurning, hvort hann
hefur haft aðgang að öllum gögnum
málsins.
Hér er uppi nákvæmlega sama staða
og í janúar sl., þegar Baugur sendi frá
sér upplýsingar um rannsókn skattrann-
sóknarstjóra á málefnum félagsins án
þess að þar kæmi fram, hvert umfang
málsins væri. Þær upplýsingar var ekki
hægt að fá hjá skattrannsóknarstjóra og
til þessa dags veit enginn hvaða fjárhæð-
ir skattrannsóknarstjóri taldi að hefðu
átt að koma fram til skatts.
Það hlýtur að vera umhugsunarefni
fyrir alþingismenn, hvort ekki sé tíma-
bært að setja löggjöf, sem tryggi eðli-
lega upplýsingagjöf til almennings, þeg-
ar um stór mál er að ræða.
I allri umfjöllun um rannsóknina á
Baugi, sem og öðrum fyrirtækjum sem
hafa verið til rannsóknar og eru til rann-
sóknar, ber að hafa í huga að allir eru
saklausir þar til þeir eru fundnir sekir. Á
þessari stundu hefur enginn verið fund-
inn sekur í Baugsmálinu. Hins vegar má
gera ráð fyrir, að þegar málið verður
tekið fyrir hjá dómstól muni víðtækar
upplýsingar koma fram um alla þessa
rannsókn.
Upphaf þessa máls má rekja til kæru
Jóns Geralds Sullenberger. I Kastljósi
sjónvarpsins í gærkvöldi kom Jón Ger-
ald fram og svaraði spurningum umsjón-
armanns um upphaf málsins. Hann hefur
lítið tjáð sig um það fram að þessu og því
ekki við öðru að búast en ummæli hans
vektu töluverða athygli. Ekki sízt sú
áherzla, sem hann lagði á, að hann sjálf-
ur, sem hefði ekki verið búsettur á Is-
landi í tvo áratugi, og þekkti hér lítið til
manna og málefna, hefði ekki haft póli-
tísk sjónarmið í huga, þegar hann leitaði
lögfræðiaðstoðar vegna viðskiptadeilna
við Baug og athugasemdir hans við þá,
sem hefðu haft uppi slíkan málflutning í
hans garð.
Annars vekur þunginn í athugasemd-
um Jónatans Þórmundssonar í garð Jóns
Geralds athygli. Jónatan segir í álits-
gerð sinni: „Var raunar þannig til máls-
ins stofnað í upphafi með atbeina eins
einstaklings, sem knúinn var áfram af
hefndarhug eða öðrum álíka hvöt-
um... allt byggt á heiftúðugri og ótrú-
verðugri kæru eins einstaklings, sem
bersýnilega bar keim af hefndaraðgerð."
Þetta eru stór orð af hálfu lögfræð-
ings, sem vill láta taka mark á sér.
Byggjast þessi ummæli á einhverri
rannsókn á því hvers vegna Jón Gerald
lagði fram hina upphaflegu kæru? Eða
eru þetta bara órökstuddar staðhæfing-
ar, sem þá draga úr trúverðugleika álits-
gerðarinnar?
I bréfi sínu til ríkislögreglustjóra í
fyrradag gerir Jón Ásgeir Jóhannesson
hinn langa tíma, sem rannsóknin hefur
tekið, að umtalsefni. Hann er ekki einn
um það. En úr því að hann gerir það má
búast við að ríkislögreglustjóri muni á
einhverju stigi málsins gera grein fyrir
því hvað valdi og hvað hafi valdið mest-
um töfum.
Það er skiljanlegt að Jón Ásgeir geri
leka til fjölmiðla að umtalsefni í bréfi
sínu. I raun er óþolandi fyrir alla aðila að
meðan alvarleg rannsókn stendur yfir
gegn fyrirtækjum eða einstaklingum
skuli upplýsingum, sem oftast snúast um
mjög takmörkuð efnisatriði, lekið í fjöl-
miðla. Það er hins vegar misskilningur
að beina alltaf athyglinni að viðkomandi
stofnun. I tilviki sem þessu er það svo að
þær upplýsingar sem á annað borð hafa
borizt út hafa gjarnan gert það fyrir til-
verknað einhverra þeirra sem hafa verið
yfirheyrðir og því stærri sem sá hópur
verður, þeim mun meiri líkur eru á slík-
um lekum. Morgunblaðið hefur haft þá
afstöðu í þessu máli og öðrum slíkum að
birta ekki fréttir byggðar á upplýsingum
af þessu tagi. Oftar en ekki er verið að
nota þann fjölmiðil, sem um er að ræða
hverju sinni.
Á meðan ákærur hafa ekki verið birtar
opinberlega er ekki hægt að ræða efni
þessa máls og á meðan svo er hlýtur fólk
að hafa alla fyrirvara á mati hvers og
eins á því, sem um er að ræða.
HÉR fer á eftir lögfræðileg átlitsgerð sem Jónatan
Þórmundsson, prófessor vann í tilefni lögreglu-
rannsóknar gegn stjórnendum Baugs Group hf.
1. Aðdragandi málsins
Hinn 28. ágúst 2002 gerði efnahagsbrotadeild
ríkislögreglustjóra húsleit í húsnæði Baugs Group
hf. vegna ásakana tiltekins einstaklings í garð þá-
verandi stjómenda félagsins, Jóns Ásgeirs Jóhann-
essonar stjórnarformanns og Tryggva Jónssonar
forstjóra. Efni þessara ásakana voru ætluð refsi-
verð brot stjómendanna gegn félaginu, Baugi
Group hf. Var leitin gerð á gmndvelli úrskurðar
Héraðsdóms Reykjavíkur, sem kveðinn var upp
fyrr þann sama dag sem leitin fór fram. Hin úr-
skurðaða leitarheimild efnahagsbrotadeildar náði
bæði til leitar og haldlagningar á munum og gögn-
um í húsnæði og læstum hirslum Baugs Group hf. í
úrskurði héraðsdómara fólst einnig handtökuheim-
ild gagnvart umræddum stjórnendum. I hinum
upphaflegu gögnum kemur fram, að rannsókn
efnahagsbrotadeildar beinist einnig að þriðja
manninum, Jóhannesi Jónssyni stjórnarmanni í
Baugi Group hf., en engin krafa er þó gerð á hend-
ur honum, svo að séð verði.
Hin ætluðu afbrot, sem lágu til grundvallar úr-
skurðinum, lutu einkum að íjárdrætti í tveimur lið-
um samkvæmt 247. gr. almennra hegningarlaga
(hér eftir skammst. hgl.) með því að sakborningar
hefðu dregið sér fé frá félaginu, að fjárhæð rúm-
lega 1 miljón bandaríkjadala (um eða yfir 90 milj-
ónir króna að þávirði).
Félagið Baugui' Group hf. beiddist í kjölfarið úr-
lausnar Héraðsdóms Reykjavíkur um lögmæti að-
gerða lögreglu svo og um lögmæti haldlagningar
gagna og muna, sem lagt var hald á við leitina 28.
ágúst. Beiðni þessari var hafiiað með úrskurði Hér-
aðsdóms 11. september 2002. Málinu var skotið til
Hæstaréttar sama dag með kæru. Með dómi
Hæstaréttar 24. september 2002 var kröfu vam-
araðila, Baugs Group hf., vísað frá héraðsdómi og
hinn kærði úrskurður staðfestur að öðru leyti. Frá-
vísun ki'öfunnar byggðist fyrst og fremst á því, að
athöfn sú, sem heimiluð var með úrskurði héraðs-
dómara, hafði þegar farið fram, sbr. 3. mgr. 142. gr.
laga nr. 19/1991. Hins vegar er skýrt tekið íram í
dóminum, að þótt kæruheimild sé niður fallin, þá
megi allt að einu fá leyst úr atriðum varðandi lög-
mæti heimildar til rannsóknaraðgerðar eða aðferð-
ir við framkvæmd hennar annaðhvort í opinberu
máli, sem kann að verða höfðað um sakarefnið, eða
með því að höfða einkamál til heimtu skaðabóta á
grundvelli XXI. kafla laga nr. 19/1991. Þess ber að
geta, að sérstaklega er vikið að vamaraðila máls
þessa, lögaðilanum Baugi Group hf., með svofelld-
um hætti: „Þótt varnaraðili sé ekki hafður fyrir
sökum við þá lögreglurannsókn, sem málið varðar,
og því ekki viðbúið að opinbert mál verði höfðað
gegn honum, verður framangreindum reglum allt
að einu beitt um hann, enda stendur honum opin
leið til að krefjast í einkamáli eftir almennum
reglum skaðabóta vegna aðgerða sóknaraðila, sem
fyrr er getið, ef hann telur efni standa til þess,“ sjá
dóm Hæstaréttar 24. september 2002 (nr. 425/
2002).
í ályktun aðalfundar Baugs Group hf. 11. mars
sl. er rakið, hvernig eigendur og starfsmenn félags-
ins hafa frá byrjun sýnt lögreglu fullan samstarfs-
vilja og afhent allar umbeðnar upplýsingar og
gögn. Þar á meðal er ítarleg greinargerð Jóns Ás-
geirs Jóhannessonar núverandi forstjóra, dagsett
5. mars 2004, greinargerð Hreins Loftssonar hrl.
og stjórnarformanns Baugs Group hf., dagsett 28.
maí 2004, og skýrsla KPMG Endurskoðunar hf.,
dagsett 21. september 2004.
Lögi'eglurannsókn efnahagsbrotadeildar rík-
islögreglustjóra hefur nú staðið stanslaust, eftir því
sem látið er í veðri vaka, allt frá 28. ágúst 2002, eða
í 2 ár og 9 mánuði án þess að sakborningum hafi
verið gerð formleg grein fyrir gangi málsins og
hugsanlegum rannsóknarlokum. Þótt mai'gt sé
óljóst um umfang og eðli þessarar lögreglurann-
sóknai', gagnsemi hennar og líklegan árangur, má
þó fullyrða að hún tekur sífellt á sig nýjar myndir
með nýjum sakarefnum, jafnóðum og eldri sak-
arefni eru skýrð eða hrakin af hálfu Baugs Group
hf., stjórnenda félagsins, lögfræðinga og endur-
skoðenda.
2. Efnistök
Lögmannsstofa Hreins Loftssonar hrl. o.fl.,
Höfðabakka 9, hefur falið undinituðum að semja
álitsgerð um ýmis lögfræðileg álitaefiii, m.a. refsi-
réttarleg og réttarfarsleg, sem ofangreind lög-
reglurannsókn gefur tileftii til að staldra við. Það
gefur auga leið, að við athugun á rannsóknarferli
þessa máls er við margs konar hindranir að glíma,
einkum þá leynd, sem hvílir yfir allri rannsókninni
af hálfu ríkislögreglustjóra. Úr þeirri átt er því
ekki við margt að styðjast, nema helst kröfugerð-
ina í fyrrgreindu dómsmáli, svo og bréf Jóns H.
Snorrasonar saksóknara, dagsett 19. maí 2004, og
ýmsar beiðnir um gögn og upplýsingar frá Baugi
Group hf. Þar á meðal er íyrirspumabréf embætt-
isins til Stefáns Hilmarssonar, löggilts endurskoð-
anda Baugs Group hf., dags. 15. júlí 2004. Þá ber
loks að nefna bréf ríkislögreglustjóra 31. maí 2005
ásamt greinargerð tveggja löggiltra endurskoð-
enda.
I hinni efnislegu umfjöllun minni verður í fyrsta
lagi reynt að leggja á það mat, hvað hæft sé í ásök-
unum lögreglu um ætluð auðgunarbrot, eins og
þeim er lýst í kröfubréfi ríkislögreglustjóra til Hér-
aðsdóms Reykjavíkur 28. ágúst 2002 og í bréfum
hans til Baugs Group hf. 19. maí 2004 og til stjórn-
arformanns félagsins 31. maí 2005. Athyglinni
verður beint að einstökum ráðstöfunum sakbom-
inga, hvers eðlis þær voru, gegn hverjum þær
beindust eða hvern þær vörðuðu, hvort einhver hafi
orðið fyrir tjóni eða veruleg hætta hafi verið á tjóni
og loks hvaða ályktanir megi af þeim draga um
huglæga afstöðu sakborninga. Vikið verður að lík-
legri niðurstöðu um refsiábyrgð.
I annan stað verður upphaf rannsóknarinnar
gegn stjómendum Baugs Group hf. gert að um-
ræðuefni, gangur hennar hingað til og í því sam-
bandi, hvort eða að hvaða leyti meðferð rannsókn-
arvalds af hálfu lögregluyfirvalda samrýmist
reglum íslenskra réttarfarslaga og mannréttinda-
sáttmála Evrópu um réttláta og hraða máls-
meðferð.
í þriðja lagi verða settar fram hugleiðingar um
hugsanleg réttarúrræði og réttarkröfur miðað við
stöðu mála nú. í því sambandi þarf m.a. að kanna
leiðir til að flýta málalokum, fá úrlausn um lögmæti
rannsóknaraðgerða í upphafi og láta reyna á skaða-
bótaskyldu ríkisins bæði vegna þeirra svo og ann-
marka á eftirfarandi rannsóknarferli efnahags-
brotadeildar í máli þessu.
3. Sakarefni og refsiskilyrði
3.1. Upphaflögreglurannsóknar. I kröfubréfi
ríkislögreglustjóra til Héraðsdóms Reykjavíkur 28.
ágúst 2002 var sett fram krafa um húsleit og hand-
töku þáverandi stjómarformanns og þáverandi for-
stjóra Baugs Group hf. Var þeim gefið að sök að
hafa framið refsiverð brot gegn 247. gr. og 249. gr.
hgl., enn fremur 36. gr., sbr. 37. gr. bókhaldslaga
nr. 145/1994, og 107. gr. þágildandi laga um tekju-
skatt og eignarskatt nr. 75/1981. í umsögn þeirri,
sem hér fylgir, er einungis fjallað um ætluð auðg-
unarbrotumræddra stjórnenda Baugs Group hf.,
enda afar óljóst á þessari stundu, hvort aðrir
starfsmenn eða stjómendur félagsins verða sóttir
til saka, ef til málssóknar kemur.
3.2. Umfang rannsóknar og sakaraðilar. Rann-
sókn efnahagsbrotadeildar ríkislögreglustjóra
beindist í upphafi einungis að tveimur sakareftium
og á hendur tveimur einstaklingum, þ.e. þáverandi
stjómarformanni og þáverandi forstjóra Baugs
Group hf., þeim Jóni Ásgeiri Jóhannessyni og
Tryggva Jónssyni. í dómi Hæstaréttar 24. sept-
ember 2002 er þess raunar getið, að rannsóknin
beinist að þriðja manninum, þ.e. stjórnarmann-
inum Jóhannesi Jónssyni. Þessa sér þó ekki stað í
úrskurði Héraðsdóms í því máli. En í húsleit-
arúrskurði héraðsdómara 28. ágúst 2002 kemur þó
fram, að rannsókn ætlaðra auðgunarbrota beinist
einnig gegn Jóhannesi Jónssyni stjórnarmanni. Á
fyrstu stigum rannsóknar var henni einnig beint að
Kristínu Jóhannesdóttur stjómarmanni og hún yf-
irheyrð sem sakbomingur.
Nokkrir starfsmenn Baugs Group hf. í milli-
stjómendastöðum munu hafa fengið stöðu sak-
borninga vegna ætlaðra óheimilla lánveitinga (til
bifreiðakaupa) og sömuleiðis löggiltur endurskoð-
andi félagsins. Slík óvissa er um meintar ávirðingar
þessara einstaklinga að mati efnahagsbrotadeildar,
að ég tel ekki tímabært að fjalla um þær að sinni.
Rannsókn ríkislögreglustjóra hefur ekki, að því
er séð verður, beinst gegn lögaðilanum Baugi
Group hf., enda munu rannsóknarmenn eínahags-
brotadeildar lengstum hafa litið á félagið sem
brotaþola eða fómarlamb refsiverðs atferlis af
hálfu stjórnendaþess, sbr. yfirlýsingu saksóknara
efnahagsbrotadeildar i-fldslögreglustjóra þess efn-
is, dags: 2. september 2002. Bréf ríkislög-
reglustjóra 25. júní 2004 til Baugs Group hf. varð-
andi ósk embættisins um afhendingu tiltekinna
fylgiskjala úr bókhaldi félagsins bendir raunar til
þess, að rannsókninni hafi nú verið beint gegn fé-
laginu sem lögaðila. En samkvæmt munnlegum
upplýsingum, sem Gunnar Þór Þórarinsson hdl.
aflaði sér frá embætti rfldslögreglustjóra, beinist
rannsóknin einungis gegn stjémendum fálagsins,
eíns og verið hefur, en eldd sreer. félaginu sem lög-
aðila, sbr. bréf Gunnars Þórs til ríkislögreglustjóra,
dags. 7. júlí 2004.
Morgunblaðið/Ásdís
Jonatan Þormundsson
3.3. Einkenni auðgunarbrota. Fram er komið, að
kæruefni efnahagsbrotadeildar lúta að ætluðum
auðgunarbrotum stjórnenda Baugs Group hf., með
sérstakri tilvísun til 247. gr. um íjárdrátt og 249. gr.
um umboðssvik. Þessi ákvæði er að finna í XXVI.
kafla hgl. um auðgunarbrot ásamt ákvæðum um
ýmis önnur brot (svo sem þjófnað, fjárkúgun rán og
hylmingu). Auðgunarbrot hafa ýmis sameiginleg
einkenni, m.a. að þau þurfa öll að styðjast við auðg-
unarásetning, sem mælt er fyrir um í 243. gr. lag-
anna. Auðgunarásetningur felur í sér bæði hlut-
ræna efnisþætti auðgunar og tiltekna huglæga
afstöðu hins brotlega til auðgunar, þar sem ásetn-
ingur er alltaf áskilinn. Auk þess þarf að vera al-
mennur ásetningur til hinna ýmsu efnisatriða í
verknaðarlýsingum brotanna, t.d. í ákvæðunum um
fjárdrátt og umboðssvik. Hinir hlutrænu efn-
isþættir auðgunar eru þrír: Eftiisleg skerðing (eink-
um fjárhagslegt tjón), röskun á fjárskiptagrundvell-
inum (áskilnaður um ijárhagslegt verðmæti) og loks
ólögmæt fjármunayfirfærsla frá einum aðila til ann-
ars (röskun á eignaskiptingu milli aðila). Það athug-
ist þó, að við brot eins og fjárdrátt og umboðssvik,
getui' það nægt til refsiábyrgðar, að ásetningur
standi til þess að valda verulegii fjártjónshættu,
þótt hún hafi ekki í raun leitt til fjártjóns. Nánar um
þetta efni má vísa í ritgerð mína: Auðgunarásetn-
ingur. Líndæla. Sigurður Líndal sjötugur 2. júlí
2001. Hið íslenska bókmenntafélag. Rvík2001, bls.
339-356.
Fjárdráttur og umboðssvik eni náskyld auðg-
unarbrot og skarast að nokkru. Fjárdráttur er sýnu
alvarlegra brot en umboðssvik (refsimörk fjár-
dráttar eru 30 daga til 6 ára fangelsi, en umboðss-
vika 30 daga til 2 ára fangelsi og allt að 6 ára fang-
elsi, ef sakir eru miklar). Efnislega er talsverður
munur á þeim. Fjárdráttur felur í sér tvenns konar
verknað: a) ólögmæta tileinkun á sérgreindum fjár-
verðmætum annarra en í vörslum hins brotlega eða
b) heimildarlausa notkun á fé (peningum) annarra
(einstaklinga eða lögaðila), sem hinn brotlegi hefur
aðgang að, t.d. ef hann eyðir fé skjólstæðings síns til
persónulegra þarfa. Á sama veg fer, ef ráðstöfun
fyrirsvarsmanns lögaðila fellur bersýnilega utan
starfssviðs hans, svo sem ráðstöfun íjár úr sjóði fyr-
irtækis til eigin þarfa eða annarra, sem eru lögaðil-
anum öldungis óviðkomandi. Hins vegar mundi ráð-
stöfun hins brotlega, sem á ytra borði gæti fallið
undir verksvið hans, en felur samt í sér misnotkun á
því „umboði“, fremur verða talin umboðssvik í skiln-
ingi laga. Sem dæmi um umboðssvik má nefna, að
forstöðumaður þjónustudeildar banka eða útibús-
stjóri samþykkir að veita lánsfé í áhættusöm verk-
efni án nægra trygginga. Sjá nánar yfirlit um þessi
efni eftir undirritaðan: Fjárdráttur og umboðssvik
(fjölrit 2000), 8 bls. Ljósrit eru í vörslum Lögmanns-
stofunnar á Höfðabakka.
3.4. Fyrstu sakargiftir og ótraustur grundvöllur
þeirra. I upphafi gengu sakargiftir lögreglu út á
það, að stjórnendur Baugs Group hf. hefðu með til-
Mnum og eftiislega röngum reikningum látið Baug
hf. (þáverandi heiti) greiða verulegar fjárhæðir til
kaupa og rekstrar á tilteknum skemmtibáti í
Bandankjunum, sem þeir voru taldir eiga persónu-
lega í félagi rtð fjTrum viðskiptafélaga sinn og kær-
anda málsins, að ijárhæð alls 491.691,43 banda-
ríkjadalir. Ef rétt hefði reynst og ráðstöfunin hefði
verið vegna slíkra persónulegra útgjalda stjórn-
endanna sjálfra og þar með óviðkomandi rekstri fé-
lagsins, hefði sú háttsemi, að öðrum skilyrðum upp-
fylltum, getað fallið undir 247. gr. hgl. I öðru lagi
lutu sakargiftir að því, að gefinn hefði verið út að
undirlagi stjórnenda Baugs hf. tilhæfulaus reikn-
ingur í nafni Nordica Inc. á Baug, sem síðan hefði
verið gjaldfærður hjá félaginu án þess að nokkur
þjónusta eða verðmæti hefðu komið á móti, að fjár-
hæð alls 589.890 bandaríkjadalir.
Ljóst verður nú að teljast, m.a. af skýringum
sakborninga sjálfra og lögfræðinga þeirra, að
grundvöllur þessara ásakana er löngu brostinn.
Var raunar þannig til málsins stofnað í upphafi,
með atbeina eins einstaklings sem knúinn var
áfram af hefndarhug eða öðnnn álíka hvötum, að
það hefði átt að leiða til fyllstu varkárni af hálfu
lögreglu við fyrstu aðgerðir, sbr. þá meginreglu,
sem felst í 31. gr. laga nr. 19/1991, að þeir sem fara
með ákæruvald og annast rannsókn mála skuli
vinna að því, að hið sanna ogrétta komi í ljós og
gæta jafnt að þeim atriðum, sem horfa til sýknu og
sektar.
Kom raunar strax á daginn, að síðara kæruefnið
vai' úr lausu lofti gripið. Meint gjaldfærsla að fjár-
hæð 589.890 dalir reyndist vera tekjufærsla hjá
Baugi hf. Við það var kæruefninu snúið á haus og
stjórnendur félagsins sakaðir um að hafa ætlað að
nota tilbúinn og rangan „kreditreikning", sem eng-
in viðskipti hafi búið að baki, væntanlega í því skyni
að bæta stöðu félagsins út á við í reikningum ársins
2001. Augljóst er, að slík háttsemi, ef rétt hefði
reynst, væri ekki til Joess ætluð né til þess fallin að
baka félaginu tjón. Ásakanir af þessu tagi virðast
hafa komið fram í þessu máli, þótt ekki séu þær
fyrirferðarmiklar í kröfugerð eða formlegum gögn-
um frá rannsóknaraðilum. Ásakanirnar eru fráleit-
ar og ekkert í gögnum málsins bendir til þess,
hvorki fyrr né síðar, að rannsóknarar hafi haft til-
efhi til þess að taka mark á þeim. Þar við bætast
traustvekjandi skýringar núverandi forstjóra
Baugs Group hf. þess efnis, að umræddur reikn-
ingur væri staðfesting á skuld fyrirtækisins Nord-
ica Inc. við Baug vegna undanfarandi viðskipta
þeirra á milli, sjá bréf forstjórans til efnahags-
brotadefldar ríkislögreglustjóra, dags. 5. mars
2004.
Niðurstaða mín um báða liði þessara sakargifta
er því sú, að sakfellingargrundvöllur sé nánast
óhugsandi, ef til málshöfðunar kæmi út af þessum
viðskiptum. Til þess standa sakarefnin á of veikum
grunni og sönnun óhugsandi gegn rökstuddum
skýringum og skjalfestum gögnum sakbominga.
Þar að auki vom (og era) hagsmunir hinna kærðu
stjórnenda og félagsins svo samofnir, að það verður
að teljast afar langsótt refsiréttarlega séð að stilla
þessum aðilum upp sem gerendum og brotaþolum.
Hvorki hluthafar, lánardrottnar né aðrir við-
skiptamenn hafa, svo að vitað sé, kvartað jfir með-
ferð fjármuna, ráðstöfunum stjómenda né yfirleitt
upplifað fyrirtækið Baug Group hf. sem fórnar-
lamb í einhverjum fjárhagslegum hráskinnaleik.
Eina undantekningin, sem hér sannar regluna, era
staðhæfingar fyrram viðskiptafélaga og kæranda
málsins.
3.5. Sakarefni tengd viðskiptum Baugs Group hf.
ogKaupþings Luxembourg. I bréfi rfldslög-
reglustjóra til Baugs Group hf. og Hreins Lofts-
sonar, núverandi stjórnarformanns, dags. 19. maí
2004, era tiltekin 4 sakarefni, sem sögð era meðal
þeirra atvika, sem séu til opinberrar rannsóknar
vegna ætlaðra auðgunarbrota stjómenda Baugs
Group hf. Tvö þeirra varða viðskipti Baugs Group
hf. við Kaupþing Luxembourg og era fyrrverandi
stjórnendur félagsins þar sakaðir um fjárdrátt á
rúmum 90 miljónum króna í heild. Gerð er grein
fyrir þessum viðskiptum í bréfi Hreins Loftssonar
stjórnarformanns til ríkislögreglustjóra, dagsettu
28. maí 2004.
3.6. Sakarefni tepgt bankaábyrgð. I yfirheyrslu
lögreglu yfir Jóni Ásgeiri Jóhannessyni, núverandi
forstjóra Baugs Group hf., sem fram fór 12. apríl
2003, mun hafa komið fram það kæraefni gegn hon-
um, að hann hafi í naftii Bónus sf. (síðar Baugs hf.)
tekið ábyrgð á bankaláni vegna skemmtibátsins
Icelandic Viking árið 1996, að fjárhæð 135.000
bandaríkjadalir, og að lánið hafi síðan verið gjald-
fellt á félagið og dregið á ábyrgðina. Virðist þetta
tilvik hafa verið rannsakað sem hugsanleg um-
boðssvik af hálfu kærða. Jafnvel þótt svo hefði ver-
ið í pottinn búið sem hér segir, er ekki gefið að um
umboðssvik væri að ræða skv. 249. gr. hgl. Sýna
þyrfti fram á, að ekki hefði verið eðlilegur við-
skiptatilgangur að baki bankaábyrgð þessari og að
ásetningur kærða hefði tekið til þess að valda fjár-
hagstjóni eða veralegri hættu á slíku tjóni. Minnt
er á sönnunarbyrði ákæravaldsins samkvæmt 45.
gr. laga nr. 19/1991, en ekki er örgrannt um, að sú
regla hafi orðið rannsóknuram að nokkru fótakefli í
þessu máli öllu.
Ofan á þetta bætist að sjálfsögðu, að kærði hefur
eindregið mótmælt sakarefninu og alfarið neitað
þessari ásökun. Hann hélt því fram strax við yfir-
heyi'slu 12. aprfl, að umrædd ábyrgð hefði verið
vegna vöraviðskipta og benti í því sambandi á texta
varðandi skilyrði ábyrgðarinnar, þar sem sagði, að
hún væri vegna vöraviðskipta Bónus og Nordica
Inc. Til frekari styrktar framburði kærða er síðan
samantekt Gunnars Þórs Þórarinssonar hdl. í
minnisblaði hans dags. 19. maí 2003, þar sem hann
sýnir fram á með samanburði (í dæmaskyni) á
gögnum frá lögreglu og gögnum frá banka Nordica
Inc. í Bandaríkjunum, að umrædd ábyrgð á banka-
láni hafi verið notuð vegna eðlilegra vöraviðskipta
milli aðilanna. Niðurstaða mín um þennan lið er því
sú, að fráleitt sé nokkur sönnun fyrir hendi um
refsigrandvöll í þessu sakarefni.
3.7. Sakarefni tengt kafGviðskiptum íFæreyjum.
Sakarefhi þetta er afar óljóst, en virðist snúast um
tekjufærslu kærðu hjá Baugi hf. á 40 miljónum
króna í tengslum við fyiirhuguð kaffiviðskipti í
gegnum SMS, dótturfélag Baugs í Færeyjum. Af
hreinum viðskipta- og samkeppnisástæðum var
hætt við þessi viðskipti vegna breyttra viðbragða á
heimamarkaði. Granur rannsóknara beindist að
þessari tekjufærslu hjá Baugi hf. vegna fyrirfram-
greiðslu tekna á móti væntanlegum gjöldum vegna
kaffiinnflutningsins. Var samningurinn því tekju-
færður í einu lagi 30. júní 2001 fyrir hálfsárs-
uppgjörið það ár. Þegar hætt var við innflutning-
inn, var ákvörðun tekin um bakfærslu teknanna
fyrir heildaruppgjör ársins 2001. Ekki gat þessi
ráðstöfun því verið brot gegn Baugi hf. Hafi hug-
mynd rannsóknara verið sú, að verið væri að fegra
afkomu Baugs hf. gagnvart hluthöfum og mark-
aðnum í hefld, var sú grunsemd sýnilega á mis-
skilningi byggð. Tekjufærslan var gerð í góðri trú á
eðlilegum viðskiptalegum forsendum, en var líka
bakfærð strax og tækifæri gafst. Fleira þyrfti í
sjálfu sér ekki að segja um þetta atriði, en því má
bæta við, að Jón Ásgeir Jóhannesson forstjóri get-
ur þess, að í almennu varúðarskyni hafi átt sér stað
niðurfærsla eigna upp á 35 miljónir króna hinn 30.
júní 2001, auk þess sem Baugur hf. lagði til hliðar á
hverju ári tugi miljóna króna til þess að mæta
óvissum útsölutímabilum, einnig af varfæmissjón-
armiðum. Þessar varúðaraðgerðir skipta einnig
máli sem röksemd gegn órökstuddum gransemd-
um rannsóknara varðandi kreditreikninginn marg-
umtalaða, sem gerð er grein fyrir hér fyrr í lið 3.4.,
sjá nánar bréf Jóns Ásgeirs Jóhannessonar til
efnahagsbrotadeildar 5. mars 2004.
3.8. Sakarefni tengt greiðslu til A-Holding S.A. í
bréfi ríkislögreglustjóra til Baugs Group hf. og
Hreins Loftssonar stjómarformanns, dagsettu 19.
maí 2004, er að því er virðist í dæmaskyni vikið að
ætluðum fjárdrætti þáverandi forstjóra félagsins á
95 miljónum króna í júní 2001 í tengslum við
gi'eiðslu hans til A-Holding, sem hann hefði látið
Baug hf. greiða. Hreinn Loftsson, stjóm-
arformaður Baugs Group hf., svaraði þessum sak-
argiftum með rækilegri greinargerð til ríkislög-
reglustjóra 28. maí 2004. Þar er rakinn aðdragandi
nefndrsir greiðslu og ákvarðanaferlið innan félags-
ins, sem lá að baki viðskiptunum og umboði for-
stjórans til þeirra, allt með vísan til viðeigandi
fylgiskjala. Ég hef farið í gegnum þessa grein-
argerð og fylgiskjölin og fæ ekki annað séð en að
allt ferlið sé rækilega skjalfest. Benda má sér-
staklega á stjórnarfund hinn 4. maí 2001 (fskj. 22),
þar sem samþykkt var að ganga til viðræðna við
aðra hluthafa í A-Holding um, að Baugur hf. keypti
þá út úr félaginu í skiptum fyrir bréf í Baugi. Það
var því sýnilega á grundvelli stjórnarsamþykktar
sem forstjóri Baugs hófst handa um samninga við
aðra hluthafa A-Holding í því skyni að kaupa þeirra
hluti. Eins og stjómarformaðurinn hefur bent á,
hlutu slíkir samningar eðli máls samkvæmt að taka
mið af þeirri staðreynd, að stjóm Baugs hf. hafði
undirritað hluthafasamkomulag í A-Holding hinn
4. aprfl 2001 (fskj. 14), þar sem í viðauka var kveðið
á um, hvemig reikna skyldi út rétt hinna hluthaf-
anna gagnvart Baugi hf., ef félagið vildi nýta kaup-
rétt sinn. I gi'einargerðinni er enn fremur gerð
grein fyrir ástæðum þess, að nauðsynlegt þótti að
bregðast svo skjótt við, eins og tíð fimdahöld í
stjóm Baugs hf. bera vitni um og stundum með
skömmum fyrirvara. Samningar tókust við aðra
hluthafa A-Holding hinn 10. maí 2001 (Share trans-
fer agreement, sjá fskj. 16). Með þessum samningi
keypti Baugur hf. alla hina hluthafana út úr A-
Holding í skiptum fyrir hlutabréf í Baugi hf. Stofti-
hluthafar fengu, auk kostnaðargreiðslu frá A-
Holding, sérstaka greiðslu frá Baugi hf. fyrir að
falla frá fullum rétti sínum gagnvart félaginu.
I greinargerð stjómarformannsins koma einnig
fram þær upplýsingar frá Jóni Ásgeiri Jóhann-
essyni forstjóra, að Ijölskyldufyrirtæki hans,
Gaumur Holding S.Á., hafi a.m.k. átt rétt á hlut-
fallslega sömu greiðslu, endurgreiðslu kostnaðar
og ábyrgðarþóknun eins og hinir stofnhluthafamir,
en í reynd hafi félagið þó fengið minna í sinn hlut en
þeir, sjá nánar fskj. 23-26.
Efnahagsbrotadeild ríkislögreglustjóra hefur
beint sjónum sínum að hlut Gaums Holding S.A. í
söluandvirði hlutabréfa A-Holding S.A., 95 milj-
ónum króna fyrir 27% hlut. Þessi greiðsla Baugs
hf. til Gaums Holding S.A. var raunar látin renna
til FBA-Holding S.A. vegna annarra viðskipta þar
á milli (fskj 25). Greiðsluna telur efnahags-
brotadeild fela í sér fjárdráttarbrot gagnvart Baugi
hf. Slíka sakargift er tæpast unnt að taka alvarlega
miðað við fræðilegar skýringar á 247. gr. hgl. og
réttarframkvæmd hér á landi. Greiðslan var sam-
bærileg - og jafnvel hlutfallslega lægri en sú sem
Baugur greiddi öðrum stofnhluthöfum í A-Holding.
Eina auðgunarbrotið, sem kæmi hér til greina,
væri umboðssvik eftir 249. gr. hgl. Akvæðið hljóðar
svo:
„Ef maður, sem fengið hefur aðstöðu til þess að
gera eitthvað, sem annar maður verður bundinn
við, eða hefur fjárreiður fyrir aðra á hendi, mis-
notar þessa aðstöðu sína, þá varðar það fangelsi
allt að 2 áram, og má þyngja refsinguna, ef mjög
miklar sakir eru, allt að 6 ára fangelsi.“
I þessu felst, að maður getur orðið brotlegur, ef
hann hefur ásetning til þess að misnota aðstöðu,
sem hann nýtur, t.d. ef hann sem starfsmaður fyr-
irtækis bindur það með samningi án þess að haía til
þess nægilegt umboð eða samþykki yfirmanna
sinna, og hann hefur auk þess ásetning til ólög-
mætrar auðgunar sér eða öðram til handa. Álita-
efni varðandi stöðu kærða Jóns Ásgeirs í þessu efni
skulu nú tekin til athugunar.
ajAlmenn heimild til greiðslu á hlutum íA-
Holding S.A. Heimild kærða sem forstjóra Baugs
hf. til þeirra ráðstafana, sem lýst var hér að fram-
an, réðst einkum af ákvæðum laga um hlutafélög
nr. 2/1995 og ákvæðum samþykkta Baugs hf. að því
leyti sem þau gerðu meiri kröfur til forstjóra en
lagaákvæðin. Hér verður aðeins vikið að ákvæðum
laga. Samkvæmt 2. mgr. 68. gr. laga nr. 2/1995 ann-
ast framkvæmdastjóri daglegan rekstur félagsins
og skal í þeim efnum fara eftir þeirr-i stefnu og fyr-
irmælum, sem félagsstjóm hefur gefið. Hinn dag-
legi rekstur tekur ekki til ráðstafana, sem era
óvenjulegar eða mikils háttar. Ohætt er að telja
ráðstafanir forstjóra Baugs hf. varðandi hlutina í
A-Holding til óvenjulegra eða mikils háttar ráð-
stafana í skilningi ákvæðisins. Slíkar ráðstafanir
getur framkvæmdastjóri aðeins gert samkvæmt
sérstakri heimild frá félagsstjórn, nema ekki sé
unnt að bíða ákvarðana félagsstjómar án veralegs
óhagræðis fyrir starfsemi félagsins. Við mat á ráð-
stöfunarheimild kærða þarf því að hafa í huga allt
ákvarðanaferlið innan félagsins um nefndar ráð-
stafanir og jafnframt hina sérstöku heimild hluta-
félagalaga til ósamþykktra ráðstafana fram-
kvæmdastjóra, ef þær þola ekki bið, sjá nánar 2.
mgr. 68. gr. laganna. Ekki verður því talið, að um
sé að ræða neina almenna misnotkun á heimildum
forstjórans í þessu efni.
b) Sérstök heimild varðandi greiðslu til Gaums
HoldingS.A. Heimild forstjóra Baugs hf. varðandi
greiðslu til Gaums þarftiast sérstakrar athugunar,
þar sem Gaumur er fyrirtæki hans sjálfs og fjöl-
skyldu hans. Kærði er því að vissu leyti að semja
við sjálfan sig. Það er athugunarefni, hvort slík ráð-
stöfun geti talist misnotkun aðstöðu í skilningi 249.
gr. hgl. Nokkrar ástæður mæla gegn því, að um
slíka misnotkun hafi verið að ræða. I fyrsta lagi er
ekki beint bann í lögum við samningsgerð af þessu
tagi, enda liggi fyrir samþykkt félagsstjómai'. I
öðra lagi er ekkert, sem liendir til þess, að kærði
hafi reynt að hygla fyrirtæki sínu Gaumi á kostnað
Baugs hf. Líklega þvert á móti, enda kemur fram í
fundargerðum stjórnar Baugs Group hf., sem áður
var vitnað til, að stjórnarmönnum Baugs var full-
kunnugt um aðild Gaums að A-Holding S A. sem
stofnhluthafa. í þriðja lagi liggur fyrir minnisblað
Auðbjargar Friðgeirsdóttur, forstöðumanns innra
eftirlits félagsins, sem stjóm þess fékk tfl þess að
fara yftr þetta mál. Meginniðurstaða hennar var sú,
að Baugur hf. hefði í einu og öllu fylgt lögum og
reglum markaðarins með velferð allra hluthafa fé-
lagsins að leiðarljósi.
3.9. Sakarefni varðandi viðskiptareikninga,
greiðslukort ogpersónuleg útgjöld. I þessum lið er
fjallað um sakargiftir á hendur forstjóra Baugs
Group hf. vegna meintrar óheimillar notkunar hans
á viðskiptareikningum og greiðslukortum (kred-
itkortum) til greiðslu á persónulegum útgjöldum og
viðskiptatengdum útgjöldum, sem gjaldfærð hafa
verið hjá Baugi hf., sjá bréf Jóns Ásgeirs Jóhann-
essonar til ríkislögreglustjóra, dagsett 5. mars