Mímir - 01.06.2023, Side 18

16
Málfarsviðmið á seinni hluta 19. aldar
Viðmið okkar um „rétt“ og „rangt“ mál, sem í seinni tíð
eru stundum kölluð „íslenskur mál staðall“, mótuðust að
miklu leyti í tengslum við sjálfstæðisbaráttuna á seinni hluta
nítjándu aldar og fyrri hluta þeirrar tuttugustu. Einn áhrifa-
mesti maðurinn í þeirri mótun var Halldór Kr. Friðriksson sem
var aðalíslensku kenn ari Lærða skólans (nú Menntaskólans í
Reykjavík) í nærri hálfa öld, frá 1848 til 1895. Hann skrifaði
fyrstu kennslubókina í íslenskri málfræði sem gefin var
út, Íslenzka málmynda lýsingu, 1857. Það er athyglisvert að
sitthvað sem þar er nefnt sem venjulegt mál þykir nú rangt,
og einnig eru nefndar athugasemdalaust ýmsar tvímyndir í
beygingu þar sem önnur þykir nú röng. Nokkur dæmi um
hvort tveggja eru talin hér á eftir.
Þarna er t.d. sagt að eignarfall eintölu af vindur sé
ýmist vinds, sem sé sjaldgæft, eða vindar. Nú er vinds
venjulega myndin en „Eignarfallsmyndunum vindar
og vindarins bregður fyrir en þær eru sjaldséðar“
segir í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls. Einnig
segir: „Mörg eru þau karlkennd nöfn, sem ýmist hafa
s eða ar í eig. eint. […], t.a.m. […] lækur, eig. læks og
lækjar; vefur, eig. vefs og vefjar, o.s.frv.“ Oft er rifjað
upp þegar umsjónarmaður þáttarins „Daglegt mál“ í
útvarpinu sagði af sér árið 1980 eftir að honum varð
á að segja í þættinum að eignarfallið af lækur væri læks;
og í umfjöllun um eignarfall orðsins vefur í Morgunblaðinu
1998 sagði Gísli Jónsson afdráttarlaust: „Niður staðan er skýr:
Eignarfallið af vefur er vefjar, ekki ?vefs.“
Í umfjöllun um víxl e og a í orðinu ketill segir: „Á sama
hátt beygðist og til forna Egill (þiggj. Agli).“ Þágufallið Agli
sem nú er eina viðurkennda myndin var sem sé horfið úr
málinu á þessum tíma en var síðar endurvakið. Einn ig segir:
„Þegar greinirinn er skeyttur aftan við faðir, verður eig. eint.
föðursins.“ Í Málfars banka Árnastofnunar segir aftur á móti:
„Eignarfall eintölu er t.d. ekki „föðurs“, með greini „föðursins“,
eins og halda mætti út frá algengustu beygingar flokk unum
heldur föður, með greini föðurins.“ Um orðið fé segir að það sé