Vinnan og verkalýðurinn - 15.02.1951, Blaðsíða 50

ÓSKAR B. BJARNASON:
f
Ur heimi
NÁTTÚRUVÍSINDANNA
Einn meS mörgnm núllum fyrir aftan
Frá því var skýrt seinast í þessum þáttum
að Bandaríkjamenn gætu nú orðið framleitt
í verksmiðjum sem næmi 60 triljónum ein-
inga af A-fjörefni á ári.
Þarna átti að standa biljónir. Amerísk
triljón þýðir sama og okkar biljón, þ. e.
miljón miljónir. Biljón á amerísku þýðir
aftur sama og miljarður hjá okkur, þ. e.
þúsund miljónir.
Nafnakerfið er raunar hið sama hjá þeim
og okkur, en munurinn er sá að Ameríku-
menn ásamt FrÓkkum margfalda með þús-
und fyrir hvert stig þar sem Englendingar,
Þjóðverjar, Norðurlandaþjóðir og fleiri
margfalda með miljón. Ef við köllum kerfin
ensk og amerísk verður munurinn þessi:
Ensk biljón = miljón miljónir, 12 núll
— triljón = miljón biljónir, 18 núll
— kvatriljón = miljón triljónir, 24 núll
—• kvintiljón = miljón kvatrilj. 30 núll
— se\tiljón = miljón kvintiljónir, 36 núll
Amerísk biljón = þúsund miljónir, 9 núll
— triljón = þúsund biljónir, 12 núll
— kvatriljón = þúsund triljónir, 15 núll
—• kvintiljón = þúsund kvatrilj., 18 núll
— sextiljón = þúsund kvintilj., 21 núll
og þannig áfram. Næstu stig eru septiljón,
oktiljón, nóniljón og desiljón. Amerísk des-
iljón er einn með 33 núllum fyrir aftan, en
ensk desiljón er einn með 60 núllum fyrir
aftan.
Þessi heiti eru raunar ekki mikið notuð
nema þau lægstu: miljón, biljón og triljón
og svo miljarður. I þess stað er þægilegra
og almennara að rita tölurnar sem veldi af
10, þ. e. taka fram hve mörg núllin eru fyrir
aftan 1 eða hversu oft 10 ganga upp í töl-
unni. Þannig er 100 = 102, tíu í öðru veldi;
1000 = 103, tíu í þriðja veldi; miljón =
106, tíu í sjötta veldi; biljón = 1012, tíu í
tólfta veldi o. s. frv. Á sama hátt verður
10 = 101, tíu í fyrsta veldi, og til þess að
kerfið sé fullkomið 1 = 10°, tíu i núllta
veldi.
*
I sambandi við þessar 60 biljónir eininga
af A-fjörefni má einnig geta þess að til eru
aðrar aðferðir til að framleiða A-f jörefni en
„sítrolsyntesan" sem nefnd var seinast og
einnig að til eru ýmsar góðar aðferðir til að
vinna A-fjörefni úr lýsi. A-fjörefnið er að-
eins hverfandi lítill hluti lýsisins og að-
greiningu fjörefnisins má haga þannig að
lýsið verður eftir sem áður jafngott hráefni
til matarfeitiframleiðslu eða í öðrurn iðn-
aði.
Nokkrar stjarnfræSilegar stærðir
Þvermál sólarinnar er 1,4 miljónir kíló-
metra eða 109 sinnum meira en þvermál
jarðar. Fjarlægðin frá jörðinni til tunglsins
er sem næst 60 jarðarradiar (Radíus =
fjarlægðin frá miðju kúlunnar út að yfir-
borði hennar; þvermál = 2 radíar). Ef mað-
ur hugsaði sér að sólin væri hol innan og
jörðinni væri komið fyrir í miðju hennar
mundi tunglbrautin lenda hér um bil miðja
vega milli jarðar og yfirborðs sólarinnar.
Rúmmál sólarinnar er 1,3 miljón sinnum
stærra en rúmmál jarðarinnar, en massi
hennar er aðeins 332 þúsund sinnum meiri
og eðlisþyngd sólarinnar því aðeins (4 af
eðlisþyngd jarðar, sem er 5,6. Hér er átt við
meðaleðlisþyngd, því auðvitað er sólin
miklu þéttari í sér innst en yzt — og hið
sama gildir um jörðina. Yfirborð sólar er
12000 sinnum stærra en yfirborð jarðar.
Fjarlægð jarðar frá sólu er að meðaltali 150
miljónir kílómetra. Þessa vegalengd fer
ljósið á 8% mínútu, en hraði þess er 300
þúsund kílómetrar á sekúndu hverri.
Braut jarðar um sólu er sporöskjulöguð.
Jörðin er næst sólu í byrjun janúar en
fjærst í byrjun júlí. Munurinn á mestu og
minnstu fjarlægð er hér um bil 5 miljónir
kílómetra.
Þegar vetur er á norðurhveli jarðar er
sumar á suðurhveli og öfugt. Þetta stafar af
því að snúningsás (möndull) jarðar hallar
við jarðarbrautina þannig að pólarnir snúa
mismunandi vel við sólu. Halli möndulsins
er 23(4 gráða frá lóðréttri stefnu á jarð-
brautarplanið. Jarðmöndullinn er auðvitað
ekki raunverulegur ás eins og í skoppara-
kringlu, heldur hugsuð lína gegnum pólana.
Jörðin snýst um sjálfa sig eins og skoppara-
kringla sem hefði þessa línu fyrir ás og auk
þess snýst hún í hring um sólina. Ef jarðar-
möndullinn stæði lóðrétt á jarðbrautarplan-
ið væru engin árstíðaskipti.
Jörðin fær birtu og yl og kraft frá sólinni.
Sóiskin er 600 þúsund sinnum sterkara en
tunglsskin, en tunglsskin er reyndar einnig
sólarljós sem tunglið endurkastar þvi tungl-
ið er kaldur hnöttur. Hiti sólarinnar lyftir
árlega 660 biljónum kúbikmetra af vatni
frá yfirborði jarðar við uppgufun. Hitastig-
ið við yfirborð sólarinnar er áætlað 7000°
C, en hitastigið inni í miðju sólarinnar
hlýtur að vera margar miljón gráður. —
Sólin sendir orku sína jafnt til allra átta og
aðeins hverfandi lítið brot þess óhemjulega
orkumagns lendir á jörðinni. Illutfallið er
1 á móti 2735 miljónum. En hvernig stendur
á því að sólin getur stöðugt haldið áfram að
útgeisla þessari feikna orku? Það er ljóst
að orka getur ekki skapazt af engu. En Ein-
stein hefur sýnt að efni getur breytzt í orku.
Og af þeim toga er orka sólarinnar.
Reiknað hefur verið út að sólin léttist um
2—3 kg á fermetra á öld, en það verður ná-
lægt 4 miljónir tonna á sek. fyrir alla sólina.
en stærð sólarinnar er svo geysileg að hana
munar lítið um þetta. Hún getur haldið
áfram að skína í 15 miljónir miljóna ára
ennþá. Fyrir 8 miljónum miljóna ára hefur
sólin verið 100 sinnum stærri en nú, en það
er mesta stærð sem þekkist á stjörnum í
geimnum nú svo að sólin getur varla verið
eldri en þetta. Jörðin og hinar pláneturnar
hafa sennilega orðið til úr brotum úr sólinni.
Þegar þetta skeði fyrir svo sem 3000 miljón-
um ára var sólin aðeins örlítið stærri en
hún er nú, eða rúmlega einum tíuþúsund-
asta stærri.
I himingeimnum er mikill fjöldi sólna
áþekkar okkar sól að gerð, eða svo skiptir
miljónum. Svo virðist einnig sem allar
þekktar stjörnur hafi hin sömu frumefni að
geyma og þekkjast á okkar sól og á jörðinni.
Fjarlægðirnar í geimnum eru óskaplegar.
Þegar kemur út fyrir okkar sólkerfi (þ. e.
sólin og pláneturnar með tunglum sínum)
eru fjarlægðirnar mældar í ljósárum, en 1
Ijósár er sú vegalengd sem ljósið fer á einu
ári. Sumar stjörnur og stjörnuþokur sýnileg-
ar í sterkustu stjömusjám eru miljónir ljós-
ára í burtu. Sú fastastjarna, sem næst er
okkar sólkerfi er 4(4 ljósár í burtu. Skærasta
stjarnan í karlsvagninum er 70 ljósár í
burtu, pólstjarnan 47 ljósár, Síríus 9 Ijósár.
Síríus er tvístirni, stór aðalstjarna og lítil
fylgistjarna. Fylgistjarnan gengur ekki í
hring urn Síríus, heldur snúast báðar um
sameiginlegan þyngdarpunkt.
Allir þekkja stjörnumerkið Stóra Björn
eða Karlsvagninn. Ef maður dregur línu
gegnum afturhjólin þ. e. tvær öftustu stjörn-
urnar lendir maður á pólstjörnunni sem er
yzt í stönginni á litla Birni. Pólstjarnan er
því nær í beinu framhaldi af jarðöxlinum.
Það er rangt að stjörnurnar á himninum
séu óteljandi. Fjöldi stjama sem sjást með
berum augurn á heiðskíru kvöldi er ekki
nema um 3000. „Og svo kenni ég ekki meiri
stjörnufræði".
44
VlNNAN OG VERKALÝÐURINN