Ársrit Skógræktarfélags Íslands - 15.12.1975, Page 34

urðin ber og með sérkennilegum gráum lit. Á
vorin þegar efsta lag hennar hefur náð að
þiðna er illfært um hana sökum aurbleytu.
Jökulurðir eru um alla Heiðmörk en einna
mest áberandi á svæðinu báðum megin vegarins
vestur um Tungur sunnan Hjalla en á því
svæði hefur uppblástur eytt jarðvegi svo á
köflum er örfoka land. Víðast hvar annars
staðar í Heiðmörk er jökulurðin hulin mold og
gróðri en stærstu steinar standa upp úr. Vest-
antil í Heiðmörk má á stöku stað sjá harðnaðan
og mjög þéttan jökulruðning næst ofan á
grágrýtinu og stundum með jökulrákum eins
og það. Þetta er jökulberg (tillit) og er senni-
lega botnurð frá síðustu ísöld (Jónsson 1960).
Þar sem ár hafa runnið í jökulgöngum undir
ísnum hafa myndast malarásar. Einn slikur, þó
lítill sé, er við Myllulæk og tjörn suður af
Elliðavatni og norðan vatnsins vottar fyrir
malarási líka. Rétt sunnan við Jaðar við
vesturbrún hraunsins vottar fyrir malarhjalla,
sem sennilega hefur myndast við jökullón,
sem verið hefur þar sem nú er Elliðavatn.
Hefur það verið miklu stærra og náð austur
að Lækjarbotnum áður en árnar náðu að
sverfa niður þröskuldinn milli þess og sjávar.
Nútimahraun
(Postglacial lavas).
Hraun liggja að Heiðmörk á þrjá vegu,
sunnan, austan og vestan. Að austan eru
Hólmshraunin, að sunnan Húsfellsbruni og
að vestan Búrfellshraun. Raunar keiiiur enn
eitt hraun Heiðmörku við þó lítið nái það inn
fyrir landamerki hennar. Það er Leitahraun en
í því eru Rauðhólar. Má því segja að Heið-
mörk sé hraunum girt nema að norðvestan.
Búrfellshraun er á vesturjaðri Heiðmerkur
og liggur girðingin niður eftir hrauninu þar
sem það hefur fallið norður með Vífilsstaða-
hlíð. Upptök hraunsins eru í Búrfelli en
það er skammt eitt utan girðingar. Búr-
fell virðist hafa gosið aðeins einu sinni og
var það samkvæmt rannsóknum Guðmundar
Kjartanssonar (1972), fyrir um það bil 7200
árum. Hvað Búrfellshraun varðar vísast að
öðru leyti til ritgerðar Guðmundar.
Sunnan við Heiðmörk er ein óslitin hraun-
32
breiða frá Búrfelli og allt austur að Blá-
fjöllum. Lausleg athugun bendir til að milli
Búrfells og Heiðmerkur séu a.m.k. 13 mis-
munandi hraunstraumar. Nokkrir þeirra ná
inn í Heiðmörk. Sá þeirra er lengst nær til
norðurs í Heiðmörk vestanverðri nefnist
Strípshraun. Runnið hefur það yfir eldri
hraun og ein örmjó hraunkvísl kemur fram
undan því og liggur austur um Mörkina þvera
alveg austur að Hólmshraununum. Hafa bíla-
stæði verið gerð á þessari hraunkvísl, sem
runnið hefur eftir lægð milli grágrýtisása.
Austast í Heiðmörk eru Hólmshraunin. Það
eru 5 mismunandi hraunstraumar og hefur
sá þeirra, sem elstur er runnið því sem næst
þvert yfir Leitahraun gegnt Hólmi. Af því er
ljóst að öll þessi fimm hraun hljóta að vera
yngri en Leitahraun. Nýjustu aldursákvarðanir
gerðar með geislakols (C14)-aðferð sýna að
Leitahraun mun vera um 4630 ára gamalt. Er
þar með ljóst að öll Hólmshraunin fimm eru
yngri en þetta. Um upptök þeirra er ekki vit-
að annað. en það að þau hljóta öll að vera
komin frá eldvörpum á svæðinu milli Blá-
fjalla og Þríhnúka og e.t.v. að þeim meðtöldum
Að öðru leyti vísast til greina í Náttúrufræð-
ingnum um þessi efni (sbr. heimildaskrá).
Bergsprungur og misgengi
I upphafi þessa máls var á það minnst að
sprungur og misgengi væri eitt af því, sem
einkenndi Heiðmörk. I sjálfu sér er það svo að
það eru misgengin, sem skapa megindrætti
landslagsins í Heiðmörk einmitt þar sem það
er sérkennilegast og fegurst. Aðalmisgengið
er Hjallamisgengið, sem nær frá Vífilsstaðahlíð
norður að Elliðavatni, og er það um 5 km
leið. Þar sem þetta misgengi er hæst er það um
65 m hátt. Brúnin er ekki bein heldur mynd-
ar nokkrar stórar og dálítið óreglulegar bog-
línur. Sunnan við þessa megin-brotlfnu hefur
landið sigið. Er það svæði rist að endilöngu
af sprungum og misgengjum, sem rekja má um
Heiðmörk þvera. Um aldur þessara brota er
það að segja að þau hafa verið til áður en Búr-
fellshraun rann fyrir meira en 7000 árum sem
sjá má á því að smá hrauntunga hefur teygt
sig nokkur hundruð metra austur með aðalmis-
ÁRSRIT SKÓGRÆKTARFÉLAGS ÍSLANDS 1975