Helgarpósturinn - 09.07.1982, Page 5

irinn Föstudagur 9. júlí 1982__________________________
Rokkmúsík á sér marga formælendur — líka { þeim skilningi sem
blaðamaður lagði í orðið formælendur í barnæsku, þe. þeir sem for-
mæla einhverju. Fyrir skömmu útnefndi Helgarpósturinn Árna
Björnsson eyrnalistamann ,,óvin rokksins númer 1". Það var af því
tilefni að Árni tók að sér tónlistarþátt í útvarpinu sem hann vildi
nefna „Móteitur handa miðaldra fólki". Hann er á dagskrá á undan
Rokkþingi Stefáns Jóns Hafstein og hlaut á endanum nafnið Um lág-
nættið.
„Mér datt þetta nafn i
hug af þvi að mér skildist á
stjórnendum Utvarpsins að
þátturinn ætti að vera mót-
vægi við rokkið, ætlaður
fólki sem vill hlusta á öðru-
visi tónlist á þessum tima.
Það er til. Annars veit eng-
inn raunar hver hlustar á
hvað i útvarpinu, það hafa
engar marktækar kannanir
verið gerðar á þvi. Ég gæti
til dæmis best trúað þvi að
þeir sem mest hlusta á
barnatimana sé gamla
fólkið. Það fylgist með þvi
sem lesið er og sagt i þess-
um þáttum. Enda er það
fyrst og fremst eldra fólk
sem rifst og skammast út
af efni þeirra, óheppilegum
sögum oþh.
1 þessum þætti reyndi ég
að sýna fram á að það er
ekkert regindjúp milli
þeirrar tónlistar sem ungt
fólk, miðaldra og gamalt
hlustar á, ekki eins mikið
og villandi titlar á borð við
„Lög unga fólksins” benda
til. En fólk veit þetta ekki.
Ég heyrði einhvern, ég
held Hrafn Gunnlaugsson,
vera að ræða um kvik-
myndina Rokk i Reykjavik
i útvarpinu þar sem hann
sagði að fyrir daga rokks-
ins hefði eiginlega engin
dægurtónlist verið til, bara
einhverjir fjallkonusöngv-
ar eins og hann nefndi þá.
Hann hefur verið 5 - 6 ára
þegar rokkið kom upp og
þessi orð hans staðfesta
þann sannleik að það tima-
bil sögunnar sem maður
þekkir minnst eru tiu árin
áður en maður fæðist og tiu
fyrstu ár ævinnar. Sagan
sem kennd er nær ekki
lengra og barnið fylgist
ekki mikið með fyrstu árin.
Sá timi er fólki hins vegar
svo nálægur að það þykir
bjánalegtað vera að spyrja
um hann. Ég þekki þetta
sjálfur. Til skamms tima
vissi ég sáralitið um milli-
striðsdrin.
En dægurmúsik var til
fyrir daga rokksins. Ég lá i
henni á minum æskuárum.
Hún var ekkert betri en sú
sem nú ræður rikjum,
sennilega verri. En að einu
leyti vorum við skárri en
rokkkynslóðin. Við. urðum
aldrei svo háð stjörnunum
að þær yrðu okkur að fyrir-
myndum. Jú, við vissum af
fólki sem reif fötin utan af
kvikmyndastjörnum. En
við töldum okkur betri en
svo að við gerðum slikt.
Það er það sem mér finnst
verst við poppkynslóðina,
þessi persónudýrkun. Eins
og það að skynsemdarfólk
hálflamaðist, þegar John
Lennon var drepinn.”
— En ertu óvinur rokks-
ins?
„Ykkur á Helgarpóstin-
um finnst eflaust gaman að
stilla hiutunum svona upp.
En ég hef ekkert á móti
rokkinu handa öðrum, þótt
ég hafi litið gaman af þvi
sjálfur. Verstur er þessi
innantómi andskotans há-
vaði, sem mér skilst reynd-
ar að enginn hafi gaman af
nema spilararnir sjálfir.
Hann er blátt áfram móðg-
andi fyrir fólk, sem langar
til að tala saman.
Það sem ég er óánægöur
með er að fólk telur sér trú
um að það sé að vinna ein-
hverjum málstað lið með
þvi að hlusta á þessa tón-
list. Það er alltaf erfitt að
fá fólk til að viðhalda bar-
áttuandanum. Fjölmiöl-
arnir ráða ferðinni og
halda fólki óvirku, beina
þvi inn á þær brautir sem
valdhöfum hentar. Elsti
fjölmiðill valdhafanna er
kirkjan, svo koma blöð, út-
varp, sjónvarp og kvik-
myndir. Loks kemur versl-
unarpoppið sem ég fæ ekki
betur séð en að sé nýtt ópi-
um fyrir fólkið. Fólk fer á
tónleika og hlustar á tónlist
með framsæknum textum
og fer svo heim að sofa i
þeirri fullvissu að það hafi
lagt góðum málstað lið. Að-
ur fyrr átti fólk að varpa
áhyggjum sinum upp á
kirkjuna. Rokkkynslóðin
varpar áhyggjum sinum
upp á tóniistina i stað þess
að taka þátt i einhverju
sem gæti breytt þjóðfélag-
inu. Þetta er likt og þegar
kaþólskir ganga til skrifta
og koma heim alsælir En
þetta úthaldsleysi er ekki
alveg nýtt af nálinni. Þegar
verkamennirnir voru búnir
að afvopna lögregluna i
Gúttóslagnum 9. nóv. 1932
og taka vöidin i bænum, þá
fóru þeir bara heim I mat.
Það mátti ekki láta konuna
biöa með soðninguna.”
í þættinum á laugardag-
inn hélt Arni uppi málsvörn
fyrir miðaldra fólkið. Það
þurfi að borga fyrir þá
ungu og þá gömlu en fái
ekki að gera neitt sjálft,
ekki einu sinni að vera ást-
fangið i friði.
„Já, það er mikið talað
um að gera eitthvað fyrir
æskulýðinn og fyrir gamla
fólkið. En hverjir eiga að
gera það? Ég er ekki að
biðjast undan þvi, en þaö
má nú sýna okkur tillits-
semi, td. að leyfa okkur að
verða ástfangin.”
— Hefur þú orðið fyrir
aðkasti?
„Þaö er aldrei sagt neitt
við mann sjálfan, en maður
heyrir hvernig talað er um
aðra. Það virðist þykja
óeðlilegt að fólk nálægt fer-
tugu verði fyrir þeirri ham-
ingju að verða ástfangið.
Það er kallað greddukast
eða eitthvað enn verra.”
— Veistu af hverju þessir
fordómar stafa?
„Þetta eru kannski ekki
fordómar heldur ákveðin
öfund, gagnkvæm öfund.
Miðaldra fólkið öfundar
æskuna og unga fólkið öf-
undar okkur þvi við sitjum
i flestum valda- og lykil-
stöðum þjóðfélagsins. Það
er ekkert óeðlilegt að slikt
leiði af sér andúð. Það þarf
að finna á okkur snögga
blettti.
Þegar ég var um tvitugt
hélt ég stift fram þeirri
kenningu að æskulýðurinn
hefði alltaf rétt fyrir sér.
Ég studdi mál mitt þeim
rökum að likamleg hrörnun
hæfist um þritugt og þar
væri heilinn ekki undan-
skilinn. Ég hef haldið
dauðahaldi i þessa kenn-
ingu en er i óþægilegri að-
stöðu til að halda henni
fram núna.
En æskan hefur ekki eina
sál. Ég held að 20% mann-
fólksins sé og hafi alltaf
veriö I fararbroddi á sviði
uppfinninga og lista. Ég tel
afar óliklegt að allir hafi
byrjað að nota steinöxina á
sama tima, eða
mála dýramyndir i kalk-
hella. Einhverjir einstak-
lingar hljóta að hafa byrj-
aö. En þessir einstaklingar
geta veriö bölvaðir skussar
á öðrum sviðum. Þessi
hluti mannfólksins er nauö-
synlegur, og hinn hlutinn
lika. Það sama gildir um
pólitikina. Jón Sigurðsson
var á undan sinni samtið og
lengst af stóö þjóðin ekki að
baki honum.”
— Er þetta ekki „elitu-
kenning”? Ertu að tala um
einhverja sjálfskipaða for-
ystusveit?
„Að vissu leyti, já. Menn
skipa sig kannski ekki
sjálfir, en þeir eru fæddir
með misjafna hæfileika. Og
það er svo misjafnt, sem
mennirnir leita að, og mis-
jafn tilgangurinn, sem fyrir
þeim vakir, eins og Tómas
segir. Ég hef ekki langa
reynslu af kennslu, en sú
reynsla ýtir undir þessa
kenningu. En ég tel ekki, að
þetta „elitufólk” eigi að
vera neitt betur launað en
aðrir. Það á að vera þvi
næg umbun, ef það fær að
starfa að sinum hugðarefn-
um og lifa þokkalega af
þvi. Þannig nýtist það lika
heildinni best.”
— Ertu þá sjálfur i „elit-
unni”?
„Já, ég tel mig þaö. Og
þarf ekki mikið til. Það er
oft sagt aö allir Islendingar
hafi verið læsir og skrifandi
allt frá söguöld. Þetta
stenst að visu ekki, það er
hægt að afsanna það. En
það hafa fleiri verið læsir
hér en i öðrum löndum og
ekki bara efnafólk. Við get-
um verið ánægð með okkar
hlut þó við séum ekki að
ýkja.”
— En svo við vikjum aft-
ur að þættinum, fékkstu
einhver viðbrögð við hon-
um?
„Já, það hringdu tveir
menn meðan á honum stóð.
Annar til að þakka mér fyr-
ir. Hinn var maður á eftir-
launum sem skammaði
mig fyrir að hallmæla
gamla fólkinu. Hann sagð-
ist vera búinn að borga sitt,
sem er alveg hárrétt. En ég
skildi ekki alveg hvað hann
var að fara. Ég var að
gaspra eitthvaö i alvöru-
leysi, og ef það stendur
ekki i kynningu þáttarins
að hann sé „i léttum dúr”
halda margir að fúlasta al-
vara sé á ferðum. Ég er
hins vegar orðinn hrútleið-
ur á orðum eins og „léttur
þáttur” eða „létt og
skemmtilegt”. Það er eins
með þau og stjórnmála-
menn sem kalla sig frjáls-
lynda og viðsýna. Þeir eru
oftast þröngsýnir aftur-
haldspúkar, ekki sist ef
flokkurinn þeirra kennir
sig við frjálslyndi. En þess-
ar viðræður minar við
gamla manninn enduðu i
bróðerni, hann var farinn
að kalla mig elskuna sina
áður en hann kvaddi.”
— Ertu ekki dálitið
ihaldssamur, eins og Flosi?
„Jú, ég er áreiðanlega
ihaldssamur.”
Þögn.
„Ég er tregur til að
hlaupa eftir einhverju sem
gæti verið dægurfluga, sér-
staklega . aðvifandi heims-
lausnarkenningum, hvort
heldur sem þær segja mér
að framtiðarrikiö sé I Kina
eða á Kúbu.”
— En varstu ekki stalin-
isti á yngri árum?
„Nei, fyrir einhvern
seinþroska slapp ég við
stalinismann. Ég lenti til
dæmis aldrei i leshringjum
i menntaskóla og var
óverðskuldað talinn
kommúnisti. Ég var hálf-
gert viðrini og lenti vinstra
megin af eðlisávisun. Ég
neitaði að ganga i Heimdall
og það nægði til að ég var
stimplaöur kommúnisti.
Þetta var i kalda striðinu
miöju.
Veturinn áður en ég fékk
kosningarétt varð ég að
gera upp hug minn til
flokkanna. Ég beitti útilok-
unarréglunni og Sósialista-
flokkurinn varð einn eftir.
Og þá þóttist maður veröa
að draga taum Sovétrikj-
anna. Ég sagði viö sjálfan
mig að þótt Sovétmenn
klúðruðu hlutunum væri
það ekki sósialismanum að
kenna. Ég reyndi I nokkur>
ekki mörg ár aö fegra
ástandið fyrir austan, en
Stalin dó það snemma aö
ég slapp við hann sem
átrúnaðargoð.
Ég var I Prag i heilt ár að
vinna fyrir Alþjóðasam-
band stúdenta og var þar
þegar innrásin var gerð i
Ungverjaland. Menn voru
miður sin I Prag, dolfallnir
yfir þvi að svona gæti
gerst. Seinna var ég rúmt
ár I Austur-Þýskalandi sem
sendikennari. En það jók
ekki trúna á Sovétskipulag-
ið að dveljast fyrir austan,
öðru nær. Það viðhélt tor-
tryggninni. Þó vildi maður
i lengstu lög trúa þvi að
þetta færi batnandi. En það
voru ansi fá hálmstrá eftir
þegar innrásin i Tekkósló-
vakiu var gerð árið 1968, þá
fauk það siðasta. En það
væri ekki rétt aö segja að
ég hafi orðið fyrir miklu
áfalli, þetta var löng þróun
og ég hafði lengi verið i
miklum vafa. Þetta var
ekki meira en þegar maður
hætti að trúa þvi að Islend-
ingasögurnar væru óyggj-
andi sannleikur.”
— Nú ertu yfirmaður
þjóðháttadeildar Þjóð-
minjasafnsins, en ertu
nokkur þjóðháttafræðing-
ur?
„Þegar ég lauk háskóla-
námi fyrir rúmum tuttugu
árum var orðið þjóðhátta-
fræði ekki til i málinu. Ég
er með kandidatspróf i is-
lenskum fræðum meö
menningarsögu sem kjör-
svið. En menningarsaga
héti sennilega þjóðhátta-
fræði núna. Það var fyrir
röð af tilviljunum sem ég
lenti i þessu starfi og það
var ekki ég sem tók upp á
þvi að kalla mig þjóðhátta-
fræðing, sá titill festist við
mig eftir að ég fór að flytja
útvarpsþætti um efnið.
Þegar fólk fór að koma frá
námi i þjóðháttafræði á sið-
asta áratug komu fram
einhverjar athugasemdir
um þennan titil minn. Fólk
getur verið dálitið við-
kvæmt fyrir sinum gráð-
um. En þessi orðaleikur
skiptir mig engu máli.”
— Er það ekki viss teg-
und ihaldssemi að vera að
grafa i fortiðinni eins og þú
gerir?
„Það þarf nú ekki að
vera. En ég viðurkenni að
ég hef meira gaman af for-
tiðinni en nútiðinni. Maður
hefur betri sýn yfir fortiö-
ina og á betra með að velja
það skemmtilega úr henni
en nútiðinni þar sem allt er
i hrærigraut. En það er
ýmislegt gaman i nútið-
inni.”
— Þú ert þá ekki fastur i
fortiöinni?
„Nei, það er nú eitthvað
annað. Astæðan fyrir þvi að
ég er allt of afkastalitill
sem fræðimaður er sú að ég
er á kafi i nútiðinni. Ég hef
litinn frið fyrir henni. Ég er
blóðlatur við að skrifa bæk-
ur. Eina ráðið til að láta
mig skrifa bók er að útgef-
andi komi og geri við mig
samning og reki svo á eftir
þvi að ég skili.”
— Ertu að leita að þjóð-
arsálinni I þinu starfi?
„Ég skil ekki þessa
spurningu. Island á enga
eina þjóðarsál, fólk hugsar
svo misjafnt.”
— En þú ert þjóðernis-
sinni.
„Já, ég er óforbetranleg-
ur þjóðernissinni! Ég veit
þó ekki af hverju, ég hef
engan skynsamlegan rök-
stuðning fyrir þvi.”
— Ertu þá á móti al-
þjóðahyggjunni?
„Nei, ööru nær, og i þvi
er engin þverstæða nema
siöur væri, þetta tvennt fer
vel saman. Þjóðerniskennd
getur aö visu orðið stór-
hættuleg meðal stórþjóöa,
en meðal smáþjóða er hún
af hinu góða. Þá fer hún
saman við hagsmuni al-
þýðunnar og þar er okkar
islenska dæmi mjög
skýrt.”
— Þar áttu væntanlega
við hermáliö.
„Já, og jafnvel landhelg-
ina og álið lika.”
— Hefurðu alltaf verið á
móti hernum og Nató?
„Já, ég var i gagnfræða-
deild MR þegar atburðirnir
eftir
Þröst
Haraldsson
urðu á Austurvelli 30. mars
1949. Þá var ég áhorfandi
og gerði mér ekki ljósa
grein fyrir þvi hvaö var að
gerast. En af einhverri eðl-
isávisun var ég á móti
hernum. Sú tilfinning óx
siðan öll og bólgnaöi. Þar
fer þjóðernishyggjan og al-
þjóöahyggjan saman. Og
lika verkalýðshyggjan. Ég
álit nefnilega aö hlutverk
hersins sem snýr að Islend-
ingum sé tviþætt. 1 fyrsta
lagi er hann gróðalind fyrir
ákveðin fyrirtæki og i öðru
lagi er hann hugsanlegur
bakhjarl þeirra i stétta-
átökum. Ekki þannig að
liklegt sé að til þeirra komi,
en herinn er ákveðið ör-
yggi. Frá sjónarmiöi
Bandarikjanna er nauð-
synlegt að hafa herstöðvar
úti um allt til að halda
vopnaframleiöslunni gang-
andi. Ég held að Bandarik-
in hafi ekki beinlinis áhuga
á að ráöast á Sovétrikin.
Árni
Björns-
son er
ekkert
á móti
rokkinu
„handa
öðrum”
mynd:
Jim
Smart
5
En vopnaframleiðslan er
einn allra stærsti þátturinn
I efnahagskerfi þeirra svo
hver herstöð sem lögð er
niður er áfall fyrir þau.”
— Nú er sprottin upp frið-
arhrevfing, hvernig list þér
á?
„Ég er að sjálfsögðu
fylgjandi henni. Finnst
bara slæmt aö ekki skuli
allir sjá samhengi kjarn-
orkukapphlaupsins og
Nató. En á þvi er kannski
ekki von, samanber ,,el-
itu”-kenninguna. Ég er þó
ekkertof bjartsýnn, til þess
hef ég orðið fyrir of mörg-
um vonbrigðum á siðustu
30 árum. En ef fólk getur
hlustað hvert á annaö án
þess að fara i fýlu er það
gott. Það er ósköp gott að
heyra Magdalenu Schram
lýsa hrifningu sinni á vest-
rænu lýöræði og Hildi Jóns-
dóttur halda þvi fram að
ekki sé hægt að vera
andstæðingur kjarnorku-
vopna án þess að vera á
móti Nató, án þess að þær
fari i fýlu hvor viö aðra.
Það er sjálfsagt að reyna
hvort ekki er hægt að sam-
einast um að bjarga lifi
sinu, þvi um það snýst mál-
ið.
1 framhaldi af þessu
langar mig að skamma
þina kynslóð fyrir skyssu
sem þið gerðuð. Þið höföuð
alla burði og möguleika til
aö veröa meiri og betri en
við. En þið voruð óþolin-
móö og fóruö i fýlu út i þá
eldri, af þvi að þeir tóku
ekki mark á ykkur. Þiö fór-
uð að lifa ykkar einkalifi og
i stað ykkar komu undir-
málsmenn. Margt gott fólk
varö utangátta I hreyfing-
unni vegna þessarar óþol-
inmæði. Þetta er skortur á
umburðarlyndi gagnvart
þeim miðaldra sem halda
um taumana.”
— Þá veit ég það. Ég ætla
ekki að svara þér heldur
fara út i aöra sálma og
syrja hvort margumrædd
þjóðernishyggja valdi þvi
aö þú notar hvert tækifæri
til að fara á fjöll?
„Ég veit það ekki. Það er
ekki langt siðan ég tók
þessa ferðabakteriu. Fram
að þvi gerði ég gys að þeim
sem voru að prila á fjöll.
Nú fæ ég oft meiriháttar
uppljómun sem ekki er
hægt að lýsa þegar ég geng
á fjöll.”
— Er það kannski þessi
mikla ást á landinu sem
veldur?
„Ja.... ég er rigmontinn
af landinu. Lika af þjóð-
inni. „Elitan” er fjölmenn-
ari hér en hjá öörum þjóö-
um, þrátt fyrir allt sem um
þessa þjóð má segja, Það
er til gömul kenning sem
segir að þar sem 7 Islend-
ingar eru saman komnir er
eitt skáld. Þá er ekki endi-
lega átt við hagyrðing held-
ur einhvern sem skarar
fram úr.”
— Erum við þá ekki fallin
i synd?
„Jú, en viö komumst i
gegnum þetta allt, — lika
þið.”
— Þú hefur vakið athygli
fyrir aö skrifa afmælis- og
minningargreinar sem
stinga nokkuð I stúf við
hefðina.
„Er það? Jú, ég veit aö
þegar ég hef skrifað eftir-
mæli og afmælisgreinar
hefur það stundum farið
fyrir brjóstið á fólki, þvi
hefur fundist ég of bersög-
ull. En ég hef lika stundum
fengið hrós fyrir. Það er
partur af námi minu og
starfi að lesa eftirmæli og
frásagnir um fólk og mér
hefur fundist það allt of
rikjandi aðhafa þær sléttar
og felldar. Það er forðast
að segja frá einhverju ein-
kennandi ef það sker sig úr
fjöldanum. Þessu vil ég
andæfa og dreg þvi fram
það sérkennilega, það sem
gerði viðkomandi ööruvisi
en aðra. Þetta hefur þótt
alvöruleysi, eins og þegar
ég talaöi um gamla fólkið.
Og ég er feginn að fá við-
brögð. Verst er að fá engin
viöbrögð.”