Helgarpósturinn - 11.06.1987, Qupperneq 30

MAL OG MENNING
eftir Halldór Halldórsson
Að skoöa og rannsaka
Ætlunin er að fjalla einkum um sögnina
rannsaka og nafnorðið rannsókn í þessum
þætti. En með því að sögnin skoda og nafn-
orðið skodun eru tekin að ryðja sér allmikið
inn á þeirra merkingarsvið, mun ég víkja
nokkuð að þeim. Hver stjórnmálamaður um
annan þveran kveðst ætla að skoda málid,
áður en hann lætur uppi endanlegt álit um
það. Það er eins og einhver ofvöxtur hafi
hlaupið í þetta orðafar á síðari árum. En svo
er að sjá sem svipað orðalag eigi sér allgaml-
ar rætur. Ég þekki t.d. úr óbreiigluðu alþýðu-
máli ad skoda mál frá öllum (ýmsum hlid-
um). Mér dettur í hug, að oröafar stjórnmála-
mannanna sé stytting (liðfall) úr fyrrgreindu
sambandi, þ.e. að frá öllum (ýmsum hlidum)
sé sleppt úr. Ég hygg, að venjulegra sé, að
skoda taki með sér hlutarheiti en hugmynd-
arheiti, þegar sögnin merkir „athuga",
„rannsaka", t.d. skoda sjúkling. Af þeirri
merkingu sagnarinnar eru mynduð orðin
lœknisskodun, skipaskoöun o.s.frv. Þó kem-
ur fyrir þegar í fornu máli, að hugmyndar-
heiti sé andlag sagnarinnar skoda, t.d. skoda
sjálfs sín samvizku. En hvað sem þessu líður
verð ég að játa, að ég á erfitt með að venjast
notkun stjórnmálamannanna á orðinu
skoda og skodun, t.d. þegar þeir segja, að
mál sé til skoðunar. Skoða er í minni mál-
vitund nátengt sjóninni, þannig að mér dett-
ur helzt í hug, að stjórnmálamennirnir líti
aðeins á málskjölin, en láti sig engu varða að
athuga efni þeirra né hugleiða það. En þetta
kann að vera meinloka mín. Auðvitað hefi ég
svo óbifanlega trú á stjórnmálamönnum, að
ég reyni að kæfa fyrr greindar hugsanir mín-
ir í fæðingu. Ég trúi því og treysti, að þeir
skoði málin frá öllum hliðum. Þeir eru lík-
lega svo hæverskir, að þeir kunna ekki við að
taka það fram. En allt um það má vel vera,
að notkun stjórnmálamanna á orðunum
skoða og skoðun sé upphaf á merkingar-
breytingu þessara orða. Hver veit nema eftir-
menn mínir við orðarannsóknir taki að
skoða orð í stað þess að rannsaka þau og
rannsóknarblaðamenn verði skoðunar-
blaðamenn? Annað eins hefir nú komið fyrir.
Merkingarbreytingar eru snar þáttur í þró-
un málsins. Sögnin rannsaka hefir t.d. breytt
mikið um merkingu, síðan hún varð til. Þessi
sögn er mynduð af orðinu rann „hús“
(hvorugkynsorð), í fleirtölu rönn), sem ýmsir
nota nú í karlkyni (rannur). Stofn þessa orða
kemur fram í orðinu granni (orðið til úr *ga-
ranni „sá, sem býr í sama húsi“), og af því er
leitt orðið grennd. Síðari hluti sagnarinnar
rannsaka er saka, sem hefir merkt „að leita“.
Sögnin saka er skyld sœkja, en í þeirri sögn
er upprunalega sérhljóðið ó, sbr. orðið sókn.
Sögnin sœkja hefir merkt „leita" eins og
samsvarandi sagnir í skyldum málum, t.d. d.
sege og þ. suchen. Frænkurnar saka og
sœkja hafa, sem sé, haft sömu merkingu. Að
rannsaka hefir þannig samkvæmt uppruna
merkt ,að leita í húsi“. Eins og brátt verður
vikið að, tíðkaðist sögnin í lagamáli um „að
leita þýfis í húsi“. Sögnin rannsaka er sam-
?
m
norræn, sbr. d. ransage og sæ. rannsaka, en
auk þess kemur fyrir í fornháþýzku
salisuochan um þýfisleit í húsi (sali- er sama
og ísl. salur). Við vitum, að húsleitir (rann-
sóknir) af þessu tæi eru heimilaðar í fornum
norrænum lögum (dönskum, norskum og
sænskum, auk íslenzkra), en þýzka sögnin
bendir til, að slík lagaákvæði hafi náð til
fleiri germanskra þjóðflokka og jafnvel indó-
germanskra.
Hér er ekki ætlunin að rekja norræn
ákvæði um rannsdknir eða húsleitir að öðru
leyti en því, að vísað verður til hinna fornu
laga íslenzka þjóðveldisins, sem nefnd eru
Grágás. í Grágás er einn þáttur, sem nefnist
Rannsóknaþáttur og fjallar um hvers kyns
hnupl, rán og þjófnað. Hér eru ekki tök á að
rekja ákvæði Grágásar nákvæmlega, en að-
eins tekin dæmi til að sýna, að orðin rann-
saka og rannsókn voru notuð þar í framan
greindri merkingu: Sá maðr er missir fjár
síns, hann á at rannsaka, ef hann vill. Hann
skal biðja menn til rannsóknar með sér inn-
an húss ok af nœstum bœjum til þess, er
hann hefir xxx manna. . . Ef hann vill fleiri
bólstaði rannsaka en einn ok skal hann eigi
yfir hefja rannsókn um þá bólstaði, er þeim
eru nœstir, er hann hóf upp rannsókn. Grá-
gás II, Kaupmannahöfn 1852, bls. 166 (staf-
setning samræmd).
En að fleira var leitað en þýfi í húsi, eins og
rakið verður. Athuga ber, að merking orð-
anna rannsaka og rannsókn er orðin miklu
víðari þegar í fornu máli íslenzku. Aðal-
merkingin var „að kanna til þrautar, hvort
einhver hlutur eða persóna væri á einhverj-
um stað". Skal nú tekið eitt dæmi úr fornriti,
þar sem manns er leitað. Frá því segir í Fóst-
bræðrasögu, að Kolbakr, þræll Grímu í Ögri,
veitti Þormóði Kolbrúnarskáldi áverka.
Bersi, faðir Þormóðar, vildi eðlilega finna
Kolbak og fór í Ögur til þess. En Gríma hafði
brugðið huliðshjálmi yfir Kolbak „Svá at
menn máttu eigi sjá hanrí'. Síðan segir orð-
rétt í sögunni: Bersigengr fram ok rannsakar
bæinn ok fann eigiKolbak. ÍF VII, 167. Mörg
svipuð dæmi mætti til tína, þó að hér verði
ekki gert. En sögnin hefur í fornmáli fengið
enn víðari merkingu en nú hefir verið rakið,
t.d. koma fyrir samböndin rannsaka mál,
rannsaka lið, rannsaka ráðsitt o.s.frv. Sögnin
hafði, sem sé, fengið merkinguna „kanna
eitthvað rækilega“ án tillits til þess, hvort um
leit eftir einhverju væri að ræða.
Nú á dögum setja ef til vill flestir rannsaka
og rannsókn í samband við „vísindalega
könnun". En eðlilega höfðu orðin ekki þá
merkingu að fornu, enda engin vísindi í nú-
tímaskilningi til, og þá hafði orðið vísindi allt
aðra merkingu en það hefir nú.
Saga sagnarinnar rannsaka er á ýmsan
hátt merkileg og sýnir að málið er í sífelldri
þróun. Hún er einnig dæmi um það, að sum
orð hækka í virðingarstiganum, en hitt er
ekki síður algengt, að orð fá óvirðulegri
merkingu en þau höfðu áður. Það verður
ekki rakið að sinni.
HVAÐ ÆTLAR ÞU AÐ GERA UM HELGINA?
MAGNÚS S. KRISTINSSON
VERSLUNARSTJÓRI
„Eg œtla að reyna aö fara
upp í sumarbústað að mála.
Sumarbústaður þessi er í
Grímsnesi og er í eigu afa míns
og ömmu en þau eru svo til
hœtt að nota hann. Þetta er
stór bústaður og hann á að
verða rauður og gulur á litinn.
Afi valdi litina og vildi
endilega hafa þetta svona.
Húsið verður rautt og það sem
er fyrir neöan gluggana verður
gult. Einnig œtla ég að grilla en
það tUheyrir alltafí svona ferð-
um."
STJÖRNUSPÁ
HELGINA 12-14. JÚNÍ
nm
TURINN [21 /3-
Föstudagurinn verður hreint ekki svo slæmur, en
þó verður þú að sýna aðgát í viðskiptum til þess að
komast hjá svikum. Þér hættir til að láta hugmynda-
flugið taka á rás og lenda þannig í óraunsæjum uppá-
tækjum. Á laugardag gætu samskipti við annað fólk
endað á leiðinlegum nótum og þú þarft að sýna
mikla þolinmæði til að forðast árekstra við fjöl-
skyldumeðlimi. Rómantíkin á hins vegar mjög svo
upp á pallborðið á sunnudag.

Þú mátt trúa því, að fátt er svo með öllu illt að ekki
boði nokkuð gott. Reyndu að slaka á og ná áttum, því
þú ert að öllum líkindum úrvinda, bæði andlega og
líkamlega. Þú hefur gert allt sem í þínu valdi stendur
til að róa ákveðinn aðila og skalt þess vegna ekki
eyða tímanum í frekari umræður. Áhyggjur þínar
minnka svolítið, enda sérðu að það sem aðrir virðast
ætlast til stemmir alls ekki við framtíðaráform þín.
TVÍBURARNIR (22/5-21/6]
Jafnvel mestu vonbrigði, sem þú verður fyrir í
einkalífinu, eru ómetanleg. Þau koma þér í skilning
um að enginn má verða til þess að standa í vegi fyrir
áformum þínum. Ekki kafa of djúpt, þó svo þér finn-
ist líklegt að einhver leyni upplýsingum. Brátt verður
viðkomandi að gera hreint fyrir sínum dyrum. Þú
skalt hins vegar sýna fólki fram á hverju þú hefur
fórnað, endurheimta sjálfstraustið og hætta að vera
þræll tilfinninganna.
imid i; i >: mummmmm
Vertu á varðbergi gegn svikum á föstudag. Undar-
legar aðstæður setja rómantíkina í svolitla óvissu og
viðkomandi geta virst úti á þekju. Ekki taka mikil-
vægar ákvarðanir á laugardag, því dómgreindarleysi
gæti hrjáð þig, en reyndu að vera sveigjanlegur í
samskiptum við ástvin. Þannig kemstu hjá alvarleg-
um ágreiningi. Ef þú sýnir of mikla stífni er hætt við
aðskilnaði á næstunni. Sunnudagurinn verður á létt-
ari nótum.
Þó svo ástandið gæti verið betra er ekki þar með
sagt að um endanlegan aðskilnað verði að ræða.
Gerðu þér grein fyrir því, að annað fólk getur farið
eigin leiðir og samt haldið áfram að vera trausts vert.
Þú munt ekki komast að því fyrr en í vikulokin hvort
tilraun til að lappa upp á ákveðið samband hefur tek-
ist eður ei. Það lítur hins vegar greinilega út fyrir að
mikil vatnaskil séu að verða í lífi þínu.

Þakkaðu þínum sæla fyrir að verið er að ganga
endanlegafrá mörgum mikilvægum atriðum og ekki
gera veður út af því þó einhver virðist ekki skilja hvað
þú leggur mikið á þig. Auðvitað þráir þú öryggi, en
ástandið er ekki jafnslæmt og ætla mætti. Það gæti
einmitt verið þveröfugt! Þú virðist í hringiðu atburða,
sem þú hefur enga stjórn á. Þess vegna skaltu ekki
lofa neinu, enn sem komið er.
rrrn íiiiii iniiii^—
Láttu ekki villa þér sýn á föstudag. Þér hættir til að
treysta fólki, án þess að nota dómgreindina. Náin
sambönd ganga ekkert of vel á laugardag, m.a. gætu
makar verið óhressir með þann tíma sem fer í aðra
hluti. Það gengur lika erfiðlega að setja endahnútinn
í óloknum málum og frekir einstaklingar gætu not-
fært sér það hve þú ert meðfærilegur. Þess vegna er
ekki ólíklegt að til ósættis komi á laugardag. Þú færð
nýjar upplýsingar á sun nudag og þá gengur heimilis-
lifið auðveldar fyrir sig.
SPORÐDREKINN (23/10-22/11
Föstudagurinn hentar vel til þess að komast að
samkomulagi við ættingja eða nágranna. Þú ættir
ekki að taka mikilvæga ákvörðun fyrr en þú hefur
gefið þér betri tíma. Sýndu líka varkárni, því aðstæð-
ur eru villandi og of mikil ákefð gæti misskilist. Þú
verður fyrir vonbrigðum í peningamálum á laugar-
dag og fólk gleymir loforðum sínum, svo fyrirætlanir
gætu farið úr skorðum og ágreiningur blossað upp.
Sunnudagurinn verður ánægjulegur, ef þú setur
þarfir annarra ofar þínum.
BOGMAÐURINN (23/11—21/12
Brátt lýkur þessu tímabili einangrunar og van-
raekslu, en mundu að þú getur aldrei haft fullkomna
stjórn á öllum aðstæðum eða samböndum. Leitaðu
nýrra verkefna, sem veita þér útrás. Þú hefur velt því
fyrir þér, hvort ákveðnum aðila þykir raunverulega
vænt um þig. Bráðlega kemstu að því hvernig landið
liggur og verður að taka sambandið til endurskoðun-
ar. Mundu bara að þú hélst ýmsu leyndu og þess
vegna vissi fólk ekki hvernig þér leið.
STEINGEITIN (22/12-21/1
Gættu þess að loka þig ekki af í eigin heimi og
neita að horfast í augu við raunveruleikann. Það er
líka hætt við að fólk plati þig, þar sem þú ert of trú-
gjarn. Bestu vinir þínir eru kannski þeir einu, sem vita
hvernig þér líður núna. Samúð þeirra er þér ómetan-
leg. Laugardagurinn er fremur óskemmtilegur, en
reyndu að komast hjá ágreiningi við þá sem eru í
kringum þig. Það gerist ekkert stórkostlegt á sunnu-
dag, en hann verður þó sæmilega þolanlegur.
VATNSBERINN (22/1—19/2
Erfiðleikar á tilfinningasviðinu hafa haft áhrif á þig
og nú er rétti tíminn til að hefja heilsusamlegra líferni
og skilja, að það er ekki hægt að þvinga breytingum
upp á aðra. Þú ert særður, en verður að halda þínu
striki og biða þess að annað fólk meti kosti þína að
verðleikum. Reyndu að gera þér grein fyrir því hvort
ákveðin tilfinningatengsl geta staðið undir líklegu
álagi.
Þér reynist kannski erfitt að lýsa skoðunum þínum
á ákveðnu tilfinningasambandi, en nú verður líklega
ekki aftur snúið. Þó svo mikið verði um vandamál í
þessum mánuði muntu læra af þessari reynslu. Það
getur ekkert staðið í vegi fyrir því að þú njótir meira
öryggis í framtíðinni, ef þú sýnir bara nægilega
ákveðni. Trúðu því, að allt sem nú gengur á í einkalíf-
inu verður til góðs þegar til lengri tíma er litið.
30 HELGARPÓSTURINN