Helgarpósturinn - 21.04.1988, Blaðsíða 27

LYGARINN
eftir Carlo Goldoni í Pjódleikhúsinu
Þjóðleikhúsið frumsýnir að kvöldi fyrsta dags sumars,
21. apríl, gamanleikinn LYGARANN (II Bugiardo) eftir
hinn ítalska meistara grínleikjanna, Carlo Goldoni, sem
uppi var á átjándu öld. Leikstjóri er Rómverjinn Giovanni
Pampiglione, sem á langan alþjóðlegan leikstjórnarferil
að baki auk þess að hafa veitt forstöðu alþjóðamiðstöð
20. aldar leiklistarrannsókna, TheAtelier, í smáborginni
Formia á Ítalíu.
Leikurinn fjallar um erkilygarann
og kvennabósann Lelio sem er ný-
kominn til Feneyja og heillast af feg-
urö tveggja ólofaðra dætra læknis-
ins Balanzoni. Með ótrúlegri lyga-
flækju tekst honum að leika á þær,
álappalega unnusta þeirra, föður
þeirra og föður sinn Pantalone.
Þjónar og þernur eru hins vegar
ekki eins auðblekkt.
LYGARINN byggir líkt og önnur
leikverk Goldonis á gamalli ítalskri
leikhefð, commedia dell'arte, en
elstu heimildir um hana eru frá því
á 15. öld. Hún átti sinn blómatíma á
sautjándu öldinni og fram á tíð
Goldonis, öldina átjándu, er hún
leið undir lok. Hún reis þó úr stónni
eins og fuglinn, kannski mest fyrir
tilstilli Goldonis. Hann deyddi hefð-
ina um leið og hann gerði hana ei-
lífa.
Rætur cpmmedia dell’arte liggja
enn aftar. Árni Ibsen segir í leikskrá
frá gamanleikjasýningum á mörk-
uðum miðalda og frá skyldleika við
látbragðsleiki Rómverja. Margar
persónur commedia dell’arte eru
náskyldar gamanpersónum úr forn-
grískum leikritum og sumar aug-
ljóslega, segir Árni, komnar frá
forngríska náttúrufræðingnum
Þeófrastusi, sem var lærimeistari
gamanleikskáldsins Menanders og
samdi merka bók um margvísleg
skapgerðareinkenni. Sjálfum detta
mér í hug skemmtiatriði við hirð
Eþíópíufaraóanna í Luxor á átt-
undu öld fyrir krist, en þá færumst
við nokkuð aftarlega á sögumer-
inni.
Bók Menanders um skapgerðar-
einkenni. Hún hefur haft mikil áhrif
og verið persónumótandi í gaman-
leikjum fram á síðustu öld. Svo títt
er hér rætt um skapgerð vegna þess
hve commedia dell’arte byggir á
persónum með ákveðin skapgerð-
areinkenni, ákveðna framkomu og
hlutverk sem ganga i gegnum hefð
þessa leikhúss og áfram í verkum
Goldonis.
Commedia dell’arte merkir í raun
gamanleiklist fagmanna og snerist
fyrir daga Goldonis um leikspuna,
orðin samin á staðnum, smíðuð ut-
an um lauslega rás atburða sem
persónurnar voru spyrtar við.
Commedia dell’arte átti höfuðstað í
Feneyjum, en breiddist þaðan út um
alla Italíu og reyndar alla Evrópu,
því það er eðlileg árátta farandleik-
hópa að ferðast. Commedia
dell’arte skildi eftir sig áhrifaslóð
sem síðar skilaði sér til dæmis í
verkum Moliéres og hugsanlega fífl-
um Shakespeares. Leikspuni krefst
vissulega hæfileika, útsjónarsemi
leikaranna og náins samleiks.
Spunaformið tók að þynnast út i
klám og bölv og röfl þegar Goldoni
kom fram á sjónarsviðið undir miðja
átjándu öldina og gerðist svo ósvíf-
inn að fara fram á að Commedia
dell’arte-leikhópur fylgdi skrifuðum
texta. Þetta þótti í fyrstu gróf móðg-
un, svo gróf að Goldoni varð útlæg-
ur frá Feneyjum og tók að sinna lög-
fræðistörfum, eins og faðir hans
hafði ætíð viljað. Hann gat ekki lifað
á vanþakklæti, og sá ekki fram á að
sinna Ieikritun framar.
Árið 1747 kom dularfullur gestur,
hár og feitur, inn á lögfræðiskrifstof-
una þar sem Goldoni vann. Hann
var kominn í viðskiptaerindum með
fulla vasa af gulli og bauð Goldoni
starf. Hann hét Cesare d'Arbes og
vildi ráða Goldoni í fulla vinnu sem
gamanleikjaskáld hjá Medebac-leik-
hópnum í Feneyjum. Goldoni var
ekki sérlega spenntur, en þegar
hann frétti af velgengni leikritsins
Siguröur Sigurjónsson sem Lelio lygalaupur Pantaloneson.
„Afbragð annarra kvenna" (La
donna di Garbo), sem hann hafði áð-
ur samið og ánafnað leikhópi í Fen-
eyjum, sló hann til. Ekki spillti fyrir
að Cesare d’Arbes (Pantalone?) hafði
fulla vasa fjár. Commedia dell’arte-
leikarar höfðu löngum notað hálf-
grímur í leik sínum og Goldoni vildi
breyta þessu. Goldoni skrifaði eins
og honum væri borgað fyrir í metra-
vís, leikrit fæddust á átta daga fresti,
mörg þeirra hafa nú glatast, en á
meðal þeirra voru líka meistara-
stykki hans eins og II servitori didue
Padroni (Tveggja þjónn), L'impress-
ario delle Smirne (Leikslok í
Smyrnu), II Campello (Torgið), La
casa nova (Nýja húsið) og II
Bugiardo (Lygarinn) sem Islending-
um (eða Reykvíkingum, því þeirra
er Þjóðleikhúsið) býðst nú að sjá í
ítalskri leikgerð.
Velgengni Goldonis varð til þess
að öfundarmenn hans lögðust á eitt
með að koma honum á kné. Hann
hraktist að lokum burt frá Feneyjum
og flutti til Parísar, en Loðvík 16.
Frakkakonungur hafði boðið hon-
um að skrifa fyrir ítalska leikflokk-
inn þar í borg. í París starfaði Gold-
oni til dauðadags, kenndi kóngs-
dætrum og þáði laun frá franska rík-
inu þar til Bastillan féll í byltingunni
1789. Síðustu árin lifði hann í fátækt
og lést átján dögum eftir aftöku kon-
ungs, 6. febrúar 1793. Daginn eftir
samþykkti þingið að veita honum
rifleg eftirlaun, sem var vitaskuld of
seint, en kona hans naut lífeyrisins
meðan hún lifði. Slík rausn er ein-
stök þegar um útlending er að ræða
sem verið hafði í þjónustu fallins
konungs í 24 ár. En um leið er þetta
talandi vitnisburður um hrifningu
fólks á verkum hans, sem kom póli-
tískum sviptingum samtímans ekk-
ert við. Verk hans voru þá þegar
klassísk og einkenni commedia
dell’arte höfðu öðlast nýtt gildi.
Týpur commedia dell'arte héldu
nöfnum sínum í leikritum Goldonis
og skapgerð þeirra og einkenni
einnig. Lœknirinn hefur ætíð ein-
kenni lærða latínumannsins sem
slær um sig með lærðum frösum og
tilvitnunum sem dauðlegu fólki
virka frekar rýrar að merkingu.
Reyndar verður hann oft uppvís að
því að fara rangt með Kaupmaður-
inn Pantalone er ómissandi, mann-
gerð af heldri sortinni, mikill pen-
ingamaður en nískur fram í fingur-
góma, með arnarnef og hlýtur því
að vera gyðingur. Eðli Arlecchino
fer eftir aðstæðum. Hann er ýmist
slægur, einfaldur, ótrúr eða traustur,
þjónn eða herra, eftir því hvað hent-
ar. Hér er hann þjónn Lelios Pantal-
onesonar, lygarans. Columbína er
ætíð þerna, fastmótuð týpa. Hér er
hún þerna læknisdætranna
Rosaura og Beatrice. Þau eiga oft
góðan samleik, þjónusturnar
Columbína og Arlecchino. Týpurn-
ar eru reyndar töluvert fleiri og
breytilegri.
Með aðalhlutverk í uppfærslu
Þjóðleikhúss fara Bessi Bjarnason
sem Balanzoni læknir, dætur hans
Rosaura og Beatrice leika Guðný
Ragnarsdóttir og Vilborg Halldórs-
dóttir og þernu þeirra Columbínu
leikur Edda Heiðrún Backman.
Arnar Jónsson leikur Pantalone
kaupmann, son hans og lygarann
Lelio leikur Sigurður Sigurjónsson.
Þjón hans, Arlecchino, leikur Þór-
hallur Sigurðsson. Elskhuga
Beatrice Ottavio leikur Halldór
Björnsson, Florindo læknanema
leikur Jóhann Sigurðarson og trún-
aðarmann hans, Brighella, leikur
Örn Árnason. Þýðandi Lygarans er
Óskar Ingimarsson, leikmynd, bún-
inga og grímur hannar Santi
Migneco og tónlist er eftir Stanislaw
Radwan. Leikstjóri er, sem áður
sagði, Giovanni Pampligione.
FÞ
ÚTVARP
Hvellandi bjalla
Einhverntíma var svo komið að
ekkert var í sameiginlegri eigu ís-
lendinga nema ein bjalla lítil, sem
hékk uppi á Þingvöllum og var
löngu sprungin og hljómdauf orð-
in, þegar hún var skorin niður og
sett í bræðslu í Útlandinu til smíði
fallstykkis í stríði Danakóngs við
svenska. Svo kom ríkisútvarpið
löngu síðar og gerðist sameiginleg
menningarveita landsmanna.
Gegnum það var veitt því af menn-
ingu, list, afþreyingu og viti, sem
var að finna í Reykjavík. Þar urðu
þeir, sem til manns og mennta
höfðu komist, að aga mál sitt við
hæfi ómenntaðra hlustenda,
skapa fræðigreinum sínum ís-
lenskan búning svo að þær gætu
orðið umhugsunar- og umtalsefni
hvunndagsfólks við dagleg störf.
Og fólk neyddist til að ræða kenn-
ingar og vandamál i stjörnufræði
og kjarnorkufræðum, afstæðis-
kenningu og sálvísindi, sögu og
heimspeki. Það neyddist líka til að
hlusta á sinfóníuvæl og jassgaul og
kvartaði hástöfum áratugum sam-
an í lesendadálkum dagblaðanna
og bað um karlakóra og lúðra-
sveitir, sem flyttu eyrnavinsam-
lega tónlist eins og Óxar við ána
og Ég vildi að ung ég væri rós.
Semsagt þjóðin öll hafði sameigin-
legt umræðuefni á hverjum degi
og gat skipt sér í hópa með og
móti og rætt dagskrána fram og
aftur. Og Helgi Hjörvar tæmdi göt-
ur og tún með lestri sínum á Bör
Börsson, allir héldu sig innandyra
og hlustuðu af áfergju á lesturinn.
En nú er öldin önnur, öld frelsisins
runnin upp og maður þarf að
slökkva og kveikja og skipta um
bylgjulengdir og lesa dagskrár, ef
ekki á að missa af einhverju
áhugaverðu. Semsagt sífellt að
vera að taka ákvarðanir. Ætli út-
varpstækið mitt sé eitt um að ryk-
falla úti í horni frelsinu til dýrðar?
Ólafur Hannibalsson
SJONVARP
Hrafn og Ingmar
í síðustu viku endursýndi Sjón-
varpið viðtal Hrafns Gunnlaugs-
sonar og Ingmars Bergman, sem
sá fyrrnefndi tók þegar sænski
snillingurinn kom til landsins með
leikhóp og syndi Júlíu Strindbergs
í Þjóðleikhúsinu. Var sú sýning
eftirminnileg öllum sem hana sáu
og rifjaðist hressilega upp undír
viðtali tveggja kvikmyndagerð-
armanna.
Þetta var skemmtilegt viðtal. Og
frábærlega vel gert hjá Hrafni
Gunnlaugssyni að ná „kallinum” á
þann góða skrið sem áhorfendur
urðu vitni að. Sjónvarpið og dag-
skrárstjórinn, Hrafn, eiga þakkir
skildar fyrir að endursýna verkið.
Ekki aðeins fyrir að koma því í
kring og framkvæma hugmynd-
ina. Viðtalið er betra en mörg
þeirra viðtala sem undirritaður
hefur séð við Bergman í áranna
rás. Hann var opnari og einlægari
en oft áður. Og auðvitað er það
spyrillinn Hrafn Gunnlaugsson
sem nær þessu fram.
í spjallinu við Bergman kom
m.a. fram að hann hvíldist vel við
að horfa á Dallas og Falcon Crest,
sem hann sagði að væru stórkost-
legir framhaldsmyndaflokkar fyr-
ir það hve lélegir þeir væru. Stór-
brotnir — þeir eru svo lélegir.
Skemmtilegt viðhorf og umhugs-
unarvert fyrir þá ríkisafskipta-
menn sem gert hafa Dallas og
Falcon Crest útlæga úr sjónvarps-
stöðvum á Norðurlöndum, því
ekki er ólíklegt að áhorfendur sjái
ástæðu til að horfa á þessa þætti
með sama hugarfari og „meistar-
inn”.
Að þættinum loknum velti ég
því fyrir mér hvort Sjónvarpið
hefði mannskap til að gera meira
af svona þáttum þegar tilefni gæf-
ist. Hvort einhver annar en Hrafn
hefði náð lngmar á þann hátt sem
hann gerði. Mér fannst það ólík-
legt. Hrafn Gunnlaugsson mætti
gera meira af þessu sjálfur. Þetta
viðtal mætti endursýna oftar.
Helgi Már Arthursson
TÖNLIST
Hjálmar
Tónlistarfélag Kristskirkju er allt-
af að gera fagra hluti og þarfa. Á
sunnudaginn var voru haldnir tón-
leikar með verkum eftir Hjálmar
Ragnarsson. Sönghópurinn Hljóm-
eyki söng undir stjórn höfundarins
og Marteinn H. Friðriksson lék á
orgel. Á efnisskránni voru sex kór-
verk og hið elsta þeirra samið 1980.
Hjálmar hefur mikið starfað með
kórum og er því kórmúsík nokkuð
áberandi á verkalista hans. Er
skemmst að minnast frábærs árang-
urs Hjálmars með Háskólakórnum.
Hljómeyki er frábær hópur sem
hefur starfað af og til undanfarin ár.
Þar er valinn maður í hverju rúmi;
þetta er kammerkór, aðeins 12
söngvarar að þessu sinni. í slíkum
hóp reynir bæði á einstaklinga og
heild, hvort tveggja í senn. Kórinn
hefur gullfallegan hljóm og sungið
er tárhreint. Smekkvísi er öllum
söngvurunum í blóð borin. Samstill-
ing og öryggi einkenna allan flutn-
ing.
Þessi tónlist Hjálmars er að miklu
leyti trúarlegs eðlis. Annars er erfitt
að draga mörkin: hvar endar trú í
HELGARPÓSTURINN 27