Morgunblaðið - 14.05.1964, Blaðsíða 10

10
Fimmtudagur*14 maí 1964
MORCUNBLAÐIÐ
Hugleiðingar
um „Hugleiðingar um þjóðsöng66
MÉR er engin launung á því, að
ég varð ek'ki aðeins fyrir miklum
vonbrigðum, þegar ég las bók-
menntaþátt Erlends Jónssonar í
Morgunblaðinu 7. maí þ. á„ held-
ur var undrun mín fyrst og
fremst vakin, þrátt fyrir margt
vel og athugað í grein þessari.
Það, sem aðailega virðist vaka
fyrir Erlendi Jónssyni með grein
þessari um Matbhías Joehums-
son, er að sýna fram á, að við
íslendingar þurfum nýjan þjóð-
söng. Við það álit hans er í sjálfu
sér ekkert athugavert. „Hver tími
þarf sína spámenn", segir heim-
spekingurinn Emerson. Ný við-
horf og breyttur aldarandi gera
nýjar breyttar kröfur til sinna
listamanna á öllum sviðum. En
sú aðferð, sem Erlendur Jónsson
beitir máli sínu og skoðunum til
fylgis og framdráttar eru að
lítilvirða bæði ljóð Matthíasar og
sönglag Sveinbjarnar Svein-
björnssonar.
Erlendur Jónsson virðist halda,
að Lofsöngur Matt'híasar hafi
verið þjóðsöngur íslendinga allt
frá árinu 1874. Hann segir: „Lof-
söngur Matbhíasar, sem hann orti
í Edinborg og Lundúnum,_ hefur
síðan verið þjóðsöngur íslend-
inga, og má það furðu gegna“.
A öðrum stað segir hann í sam-
bandi við fófksflutningana til |
Vesturheims og þá „skáFdlegu
bölsýni“, sem Kristján Jónsson
háfi kveðið inn í hjörtu fóksins:
„Og fólkið gerði hinn dapurlega
þjóðhátíðarsálm að þjóðsöng og
kyrjaði kringilfætt og lotið, „vér
lifum sem blaktandi, blaktandi
strá“. „Sannleikurinn er sá, að
„Eldgamla ísafold" var þjóðsöng-
ur íslendinga í 100 ár eða fram
til þess tíima, er þjóðin fékk
fullveldi sitt 1918. Eldgamla
ísafold og Gamli Nói munu í
flestum tilvikum hafa verið
fyrstu Ijóðin, sem hvert barn
lærði á landi hér um síðustu
aldamót og miklu lengur. Sjálf-
sagt þótti að kyrja þann söng
við öll hugsanleg tækifæri. En
svo var eins og hendi væri veif-
að. Þjóðin hætti skyndilega að
syngja þetta gallaða æskuverk
Bjarna Thorarensen. Og ekki
minnist ég þess að hafa nokkru
sinni heyrt kvæðið sungið í
Ríkisútvarpinu. Hin unga full-
valda þjóð gerði sér grein fyrir
því, að hún gat ekki lengur tekið
helftina af enska þjóðsöngnum
traustataki og gert að sínum.
Það var um þetta leyti, sem
raddir fóru að heyrast um það,
að við ættum að gera hinn
fagra lofsöng þeirra Matthíasar
.pg Sveinbjarnar að þjóðsöng
okikar. An nokkurra samiþykkta
var eins og öll þjóðin féllist orða-
laust á þetta, og sýnir það hrifn-
ingu hennar og ást á þessu fagra
ljóði og lagi. Engin mótmæli
komu fram. Fyrsta viðurkenn-
ing þessarar einróma, hljóðlátu
samþykktar þjóðarinnar mun
hafa verið sú, að Lúðrasveit
Reykjavíkur, sem Páll ísólfsson
stjórnaði á þessum árum, lék lag-
ið í lok hverra hljómleika, sem
haldnir voru á Austurvelli, bæjar
búum til yndis. Komst þá sú
hefði á, að allir næmu staðar og
tækju ofan.
Erlendur Jónsson segir, að
greinilegt sé, að andinn hafi
,brugðizt Matbhíasi, þegar hann
orti þennan sálm. Þetta er mjög
undarleg fullyrðing bókmennta-
fræðingsins — og hef ég þá í
huga fyrsta erindi þessa ljóðs.
E. J. fer hinum háðulegustu orð-
um um fyrstu ljóðlínu erindis-
ins, þar sem skáldið ávarpar
iguð lands vors, sérstaklega
vegna þess, að sömu orðin eru
tvítekin með öfugri orðaröð.
Yfir þessu ávarpi hvílir sú tign,
sem helzt síðan í öllu erindinu.
1 skáldskap, bæði að fornu og
nýju, hafa endurtekningar verið
tíðkaðar, til þess að veita orðum
og hugsun áherzlu og þunga.
Þessar endurtekningar hafa
birtst í viðlögum og endurtekn-
ingum ljóðlína, oft hvað eftir
annað. — Það er stórfengleg
sýn, sem birtist skáldinu í þessu
erindi: Herskarar hins mikla
guðs, hnattafjöldinn, safn tím-
anna, hnýta honum sveiga úr sól-
kerfum himnanna. Fátt í ljóðum
Matthíasar hefur hrifið mig
meir en þessi fáorða, stórbrotna
lílking. Og nú, þegar þjóð skálds-
ins átti þúsund ár að baki sér,
reikar hugur hans til orða hins
forna sálmaskálds Davíðs, þar
sem segir, að hjá drottni sé einn
dagur sem þúsund ár og þúsund
ár sem einn dagur. Og Matbhías
skynjar þúsund ár þjóðar sinnar
Einar M. Jónsson.
sem eitt smáblóm eilífðarinnar,
laugað titrandi döggum, „sem bil-
biður Guð sinn og deyr“. Mér
hefur alla tíð þótt þetta mikill
skáldskapur og fagur. Um hin
tvö erindin er ég sammála Matt-
híasi Jochumssyni, ag þau séu
ekki mikils virði — þótt Erlend-
ur Jónsson segi, að þau séu „ekki
lakara en hið fyrsta“. Þykir mér
líklegt ,að fleiri en ég muni furða
sig allmjög á því mati bók-
menntafræðingsins.
— Og þá er það tónsmíð
Sveinbjarnar Sveinbjörnssonar.
Um hana segir Erlendur Jónssen:
„Lagið er drungalegt og þó
gersneytt tragiskri fegurð. Það
vekur hvorki undrun né hrifn-
ingu“. Þetfa er í fyi-sta sinn,
sem ég hef heyrt nokkurn mann
halda slíku fram. Mörg mestu
tónskáld þjóðar vorrar hef ég
heyrt tala um fegurð þessa söng-
lags og dást að tign -þess og
áhrifavaldi, t. d. Sigfús Einars-
son, Pál ísólfsson og Sigvalda
Kaldalóns.
Lag Sveinbjarnar var fyrst
flutt í Dóm'kirkjunni í Reykja-
vík. Um þann athurð segir Er-
lendur Jónsson: „Matbhíasi
fannst ekki mikið til þess koma,
þegar hann heyrði það sungig í
dómkirkj unni, og furðar okkur
lítið á því“. Erlendur vitnar til
orða skáldsins sjáifs, til þess að
sýna fram á, að því hafi ekki
þótt mikið til lgpgsins koma.
Matthías er þarna að lýsta fyrstu
áhrifunum, sem hann verður fyr-
ir af lagi Sveinbjarnar. Það ligg-
ur milli línanna, að Matthías er
hissa á sjálfum sér eftir á, þvi
hann segir, að þetta sé til dæmis
um skaplyndi sitt. Nú er það vit-
að mál, og flestir munu kannast
við það af eigin reynslu, að menn
hrífast ógjarna af tónverkum í
fyrsta sinn, sem þeir hlusta á
þau. Þessi regla gildir einnig um
mörg ljóð. Listaverk geta unnið
á við nánari kynni og fyllri at-
hugun. Sú er oftast reyndin um
hin stórbrotnu og sönnu lista-
verk.
Enginn skyldi ætla, að Matt-
hías hefði lagt svo mjög að
Sveinbirni að gera lag við texta
sinn, ef honum hefði ekki sjáif-
Um Martin Larsen
MORGUNBLAÐIÐ hefur
beðið danska ljóðaþýðar-
ann Poul P. M. Pedersen, að
skrifa um Martin Larsen,
sem nú er nýlátinn. Ped-
ersen er staddur í Reykja-
vík um þessar mundir.
Við andlát Martins Larsens
hefur brostið hlekkur í menn-
ingartengslum íslands og
Danmerkur. Kornungur stúd-
ent varð hann bergnuminn af
hinni fornu tungu íslendinga
og hinum mikla fornaldar- og
miðaldakveðskap þeirra. Á ár-
unum 1943 til 1946 þýddi hann
Eddu-kvæðin á dönsku og gaf
út, með ágætum skýringum,
sem standa enn fyrir sínu
gagnvart nýjustu rannsóknum.
Honum var það einkar lagið,
að flytja lesendum sínum eða
áheyrendum þá djúpstæðu
töfra sem verkin veittu sjálf-
um honum. Árið 1946 var hann
skipaður lektor í dönsku við
Háskóla íslands og þau ár er
hann dvaldist á íslandi tengd-
ist hann þjóðinni í marg-
breytileik sínum traustari
böndum en útlendingum yfir-
leitt er kleift. Hann fór víða
vegu um landið á hestbaki og
lét eins vel að taka tali bónda
uppi í sveit og vísindamann 1
borginni. En íslenzki bóndinn
býr líka oft yfir djúpvitrum
spekingi. Á reiðferðum sínum
um fsland komst Martin Lar-
sen í náin tengsl við íslands
þúsund ár, við ísland eilífðar-
innar, ævafornt og um aldur
ungt.
Auk annarra starfa sinna
var Martin Larsen blaðafull-
trúi við danska sendiráðið í
Reykjavík og á töluverðar
þakkir skildar fyrir þær grein-
argóðu upplýsingar um mál-
efni Dana, sem íslenzkum blöð
um voru látin í té á þessum
árum.
Við heimkomuna til Dan-
merkur varð hann lektor við
hið landfræga Gammel Heller
up Gymnasium. ísland geymdi
hann ætíð í huga sér og hófst
handa um að færa til betri
vegar þýðingar sínar á Eddu-
kvæðunum. Árangur þess
starfs hans er nú fyrirliggj-
andi í hinni merku og fögru
bók „Guder, Helte og godt-
folk“ (Guðir, hetjur og gegnir
menn). Þýðingar þessar munu
vera með því langbezta sem
nokkurt land hefur afrekað á
sviði hinnar sögufrægu ís-
lenzku skáldmenntar. Þær
færa okkur heim sannindin
um það að Martin Larsen var
ekki einungis merkur málvís-
indamaður heldur einnig tölu-
vert skáld. Bók þessi kom út
árið 1954, með dásamlegum
teikningum eftir Mogens
Zieler og er nú hvergi fáan-
leg. í dönskum Ijóðklæðum
Martins Larsens éru mörg
þessara ljóða slík að rekja má
til þess er fegurst hefur verið
ort á danska tungu. Þar er t.d.
orðræða Sigrúnar við Helga
látinn:
Dig vil jeg kysse
döde hirdkonge,
för blodklamme
brynje du kaster,
haret er vædet,
Helge, af rimen,
og kongen er
kampdug-smykket,
din hánd udspreder
havets kulde.
Eða það sem Sigrún segir
kvöldi seinna við hauginn,
þegar hinn látni ástvinur henn
ar kemur ekki aftur:
Martin Larseiu
Kommen var nu
hvis komme turde
ætstore h ’t
fra Odins sal,
mit háb gráner
ham at skue,
nu da örn mindes
askens grene
og dagtræt folk
drömmelandets sti.
Eða lesið þessar heimsfrægu
ljóðlínur, sem svo oft er farið
með, úr spá völvunnar, Völu-
spá:
Hun ser land dukke
langsomt af havet
grönt som förste
gang det klædtes;
fosser falder
fjernt svæver örnen
höjt mod fjeldet
med fisk i kloen.
íslendingum sjálfum er auð-
vitað í lófa lagið að bera þýð-
ingar þessar saman við frum-
kvæðin. Martin Larsen hafði í
hyggju að gera slíkt hið sama
við fyrri útgáfu sína af öllum
Eddu-kvæðunum. En nú hefur
dauðinn tekið í taumana áður
en honum ynnist það. Á veg-
um danska kennarasambands-
ins gerðj hann og gaf út glæsi-
lega þýðingu á Njálu. Það er
einS og sindrandi stíll þessarar
þýðingar hans búi yfir brosi.
Þýðendur íslenzkra miðalda-
sagna hneigjast oft til þess að
vera um of fornir í stíl sínum.
Eins og mönnum er kunnugt
eru sum verka þessara skrifuð
á fornyrtu máli, en þessu eru
öfugt farið um önnur. Njála
heyrir þeim síðarnefndu til.
Og Martin Larsen lætur
hana þessvegna verða að nú-
tíma skáldriti í þýðingu sinni,
þannig að lesandanum verður
ekki einasta minnistæð hin
sorgþrungnu örlög söguhetj-
anna heldur bregður hlýja,
kímni og kaldhæðni líka birtu
á frásögnina.
Martin Larsen fékkst einnig
mikið við nýrri sagnaritun á
Islandi og hefur á því sviði
m.a. gert dönskum lesendum
fræg rit Halldórs Laxness að-
gengileg. í Gerplu dafnar vel
hin kaldranalega eftirlíking
formats og hin danska útgáfa
af Paradísarheimt hefur einn-
ig til að bera töfraljóma hinn-
ar íslenzku bókar. Skyldu
margir gera sér það ljóst hve
erfitt er að þýða skáldskap
Laxness? Nei, þá er auðveld-
ara að temja 100 villta, ís-
lenzka hesta. Martin Larsen
átti sér skapandi listgáfu sem
var engum öðrum háð. Niður-
stöður nýjustu rannsókna
merkra manna á borð við pró-
fessorana Sigurð Nordal, Ein-
ar Ól. Sveinsson og hina
norsku Önnu Holtsmark flutti
hann áhugasömum dönskum
almenningi til eyrna.
Martin Larsen var einn
þeirra fyrirlesara sem hrífa á-
heyrendur sína með sér, svo
lifandi var umræðuefnið hon-
um jafnan. Fyrir nokkrum ár-
um var ég við fyrirlestur sem
hann flutti í stúdentafélagi
einu og fjallaði um íslenzku
fornsögurnar sem skáldrit. Og
æskufólkið hreifst með fyrir-
lesaranum. Þegar við töluðum
saman yfir kaffibollanum á
eftir spurði einhver:
— Er íslenzkán erfitt mál?
— Já, svaraði ég um hæl.
— Já, sagði Martin Larsen
og bætti um mitt mál, — ís-
lenzkan er erfitt mál, af því
að orðin þýða oft og einatt
ekki það sem þau þýða!
Meðal þess er Martin Lar-
sen vann síðast að voru nokkr
ir mjög góðir þættir í danska
útvarpinu í fyrra um áhrif ís-
lenzku fornsagnanna á sagna-
list Halldórs Laxness.
Nokkrum sinnum leitaði ég
á náðir Martins Larsens, þegar
ég var í vandræðum varðandi
vandþýdda staði í texta. Til-
lögur hans um hvernig bæri
að túlka það sem um var að
ræða hverju sinni báru jafnan
keim af næmri listskynjun
hans.
Fyrir nokkrum árum kom
til tals að hann hlyti heiðurs-
verðlaun danska þýðendasam-
bandsins. Það varð bið á því
að af yrði en varð þó loks í ár.
Heiður þessi gladdi hann. Það
var gott að hann skyldi ekki
hafa komið of seint.
Ég talaði við Martin Larsen
skömmu áður en ég lagði af
stað til íslands. Hann hafði
verið veikur, en ætlaði nú að
taka aftur við kennarastöðu
sinni við Gammel Hellerup
Gymnasium. Hann kvaðst
ekki mundu koma til íslands
í ár. En landið og hin mikil-
fenglega Ijóðlist þess, birta
þess og hlýja lifði í huga hans
og lék þar fram á síðustu
stund.
Fregnin um andlát hans
vakti vafalitið mörgum furðu
bæði á íslandi og í Danmörku,
og mér þar á meðal. Enn einu
sinni minnist ég ljóðlína úr
sálmi sem mér var mjög kær
í æsku:
Som barn kan jeg glædes
i morgensol röd
om ogsá jeg för aften er stille
og död.
Poul P. M. Pedersen.
um líkað erindið. Ég minnist
þess, að ég heyrði emu sinni
séra Magnus Helgason skóla-
stjóra segja frá því í fyrirlestri
um Matthías Joohumsson, að
skáldið hafi eitt sinn í sam-
kvæmi talað um þau erfiðu kjör,
sem það átti við að búa í bernsku
sinni, en svo bætt við: Og þó
gat ég ort Ó, guð vors lands.
„Af þessu má marka“, sagði séra
Magnús, „að honum hefur fund-
izt allmjög til um þetta kvæði“.
Það virðist vera Erlendi Jóns-
syni þyrnir í augum, að þjóð-
söngurmn nálgast það að geta
heitið sálmur. Hann er lofsöng-
ur til guðs og bæn um heill föð-
urlandsins. — Nokkru eftir að
síðasta sálmabók kom út, birtist
grein i Morgunblaðinu, þar sem
höfundurinn segist hafa stungið
upp á því við sálmabókarnefnd,
að upp í sálmabókina væri tekið
kvæði Steingríms Thorsteins-
sonar: Yfir voru ættarlandi alda-
faðir skildi halt. Við þetta kvæði
er mjög fagurt lag eftir Sigfús
Emarsson. Mörg rök hnigu að
þvi ,að þetta kvæði ætti langt-
um .meira erindi inn í íslenzxa
sálmabók en margir þeir sálmar,
sem þar eru. En af eimhverjum
ástæðum, mér óskiljanlegum,
fann þessi tillaga ekki náð fyrir
augum sálmabókarnefndar. Sami
maður kveðst einnig hafa stung-
ið upp á því við sálmabókar-
nefnd, að inn í bókina væri tek-
ið erindi eftir Þorstein Erlings-
son: Ég trúi því sannleiki að sig-
Framhald á bls. 23