Morgunblaðið - 14.05.1964, Blaðsíða 17

Fimmtuda?Ur t4. maí 19S4
MORGU NBLAÐ1Ð
17
UM BÆKUR
Árbók Ferðafél. íslands
AUSTNR-HÚNAVATNSSYSLA
ettir Jón Eyþórsson, Ferðafélaff
íslands, 1964.
Ferðafélag íslands var stofnað
árið 1927, og árið eftir kom út
fyrsta árbókin. Fremst í henni
voru prentuð bráðabirgðalög fé-
lagsins. >ar var meðal annars tek
ið fram, að félagið ætlaði að gefa
út „ferðalýsingar um ýmsa staði“.
Mikið vatn er til sjávar runnið,
síðan þetta fyrirheit var á skjal
fest. Stofnendur félagsins eru
sumir dánir, aðrir orðnir gamlir
menn. En sú áætlun, að gefa út
„ferðalýsingar um ýmsa staði“
hefur verið framkvæmd og meira
en það. Árbókin hefur komið
reglulega út, frá því hún hóf
göngu sína, og langoftast hefur
hún fjallað um tiltekinn lands-
hluta, byggðir eða óbyggðir.
Fyrstu árbækurnar voru frem
ur rýrar í roðinu. Þær voru fyrst
og fremst sniðnar fyrir ferða-
menn: stuttar iandlýsingar, upp-
lýsingar um leiðir og fyrir-
greiðslu, heilræði um ferðalög og
svo framvegis. En um leið og
félaginu óx fiskur um hrygg,
sprengdi árbókin utan af sér
þann þrönga stakk og varð að
gagngeru fræðiriti, ýtarlegri
sögu þjóðarinnar. Eftir það var
bókin ekki aðeins miðuð við
ferðamenn heldur og fræðimenn
og áhugamenn, og verður sá fróð
leikur vissulega því dýrmætari
sem fram líða stundir.
Hversu árbókunum hefur verið
tekið, má gerst marka af því, að
þær eru nú orðnar mjög dýrar í
endursölu og fiokkast með kjör-
gripum, þegar þær rekur á fjör
ur fornbókasala.
Svo mörgum svæðum hafa nú
verið gerð skil í árbókunum, að
fáir landshluiar eru eftir, og vant
ar lítið á, að þær myndi til sam-
ans eina, samfelida íslandslýsingu
Höfundarnir eru að sjálfsögðu
orðnir margir. Félagið hefur á
hverri tíð leitað til ritfærra
manna, sem kunnugir eru á þeim
slóðum, sem fjalla skal um. Þótt
félagsstjórnin hafi annazt rit-
stjórn, væri ti! of mikils mælzt,
að fullkomið samræmi væri með
öllum bókunum. Slíkt er ógerlegt
þegar margir menn vinna verkið.
Menn hafa svo ólík, persónuleg
sjónarmið. Einn leggur mest upp
úr landlýsngu. Annar kann bezt
skil á jarðfræði. Og sá þriðji set
ur á oddinn sögulegan fróðleik.
AUt er þetta fróðleikur um landið
sem ferðamenn jafnt sem fræði-
menn láta sig skipta. Og samræmi
bókanna er ekki minna en svo,
•ð öllum þessum þáttum eru gerð
góð skil í þeím fiestum, þótt sér
hver höfundur haldi að sjálfsögðu
eigin sjónarmiðum.
Annars er höfundum árbók-
•nna mikill vandi á höndum.
Hlutverk bókanna er meðal ann-
•rs að vera i'eiðarvísir fyrir ferða
menn. En ferðamenn eru misjafn-
lega kunnugir og hafa ólík tæki-
færi til að kynnast héraði og um
hverfi. Þeir, sem ferðast í fræði-
Jegum tilgangi eða sem fylgdar-
ménn annarra, þurfa að hafa til-
tækar sem nákvæmastar upplýs-
ingar á staðháttum umhverfisins.
Aðrir, sem fara fijótt yfir og sjá
heilt hérað í sjónhendingu og
hafa ekki hugmynd um staðhætti
fyrirfram, geta ekki fest í minni
nema lítinn hluta örnefna. Lang-
•r nafnaþulur verða fyrir þá sem
dauður bókstafur.
A að miða árbækurnar við ein-
hvern þessara hópa eða fara milli
veginn? Það þarf taisverðan
kunnugleika til að festa í minni
nafn hverrar iækjarsprænu og
hvers hóli,' að ekki sé talað urn
•taksteina og hundaþúfur í heil-
um hreppum. Langt að komnum
ferðamanni dettur slíkt ekki í
hug. Hins vegar vill hann fræðast
um helztu kenuileiti: hæstu fjöll
og heiðar, ár og vötn, sögustaði
og stórbýli á leið sinni. Ferða-
maður, sem þekkir lítt til,
þarfnast ekki meiri fróðleiks en
þess, sem rúmast í stuttum, gagn
orðum bæklingi, sem hafa má í
vasa. En slíkur bæklingur getur
varla talizt fræðirit í neinum
skilningi.
Hitt er óneitanlega meira virði,
að geta gengið að tiltölulega ná-
kvæmum lýsingum á sérhverju
svæði, þegar á þarf að halda. Við
það eru árbækurnár auðsjáanlega
sniðnar, þótt gildi þeirra sem
ferðabæiclinga rýrni að sama
skapi.
Jón Eyþórsson veðurfræðingur
hefur samið árbók þá, sem nú
er nýkomin út, og fjallar hún um
Austur-Húnavatnssýslu. Árið
1958 kom út bók hans um vestur-
sýsluna, svo að lýsing allrar sýsl
unnar liggur nú fyrir frá hans
hendi. Og bækurnar eru að því
leyti heild, að í upphafi fyrri
bókarinnar er yfirlit um alla sýsl
una og íbúa hennar.
Þegar þessar tvær bækur eru
bornar saman, kemur í ijós, að
síðari bókin, sem fjallar um aust
ursýsluna, er miklu nákvæmari,
enda er hún nálega tvöfalt lengri.
í fyrsta kafla bókarinnar gerir
höfundur grein fyrir sýslumörk-
um og lýsir heildarsvip byggðar-
lágsins. Þá lýsir hann hverri sveit
fyrir sig, og eru þær lýsingar
næsta nákvæmar frá sjónamiði
ókunnugs manris. Firna mörg ör
nefni eru upp talin, getið bæja og
eyðibýla, svo og ábúenda lífs og
liðinna, þeirra sem fram úr hafa
skarað eða komið við sögu héraðs
ins á annan hátt, sagt frá land-
kostum, og er þá víða vitnað til
eldri heimilda. Getið er helztu
leiða um héraðið, gamalla og
nýrra. Síðasti kafli bókarinnar
fjallar um heiðalöndin. Höfund-
ur getur þess, að nákvæm lýsing
þeirra verði að bíða betri tima.
Ég vil taka fram, að ég er lítt
sem ekki kunnugur á þeim slóð-
um, sem lýst er í þessari bók, hef
aðeins þotið þar um án teljandi
viðkomu, en þess konar ferðalög
eru lítils virði til fróðleiks. Ég
get því ekki dæmt um, hvernig
bókin kemur kunnugum fyrir
sjónir og ekki heldur prófað
sannfræði hennar. En hvort
tveggja er, að Jón Eyþórsson er
gagnmerkur visinda- og fræði-
maður, snjali rithöfundur og þar
að auki Húnvetningur að upp-
runa, svo að engin ástæða er til
að véfengja áreiðanleik ritsins
að óreyndu.
En hvernig kemur ritið þá ó-
kunnugum fyrir sjónir? Hvað
skal segja um hin mörgu örnefni?
Fara þau ekki fyrir ofan garð og
neðan í vitund ókunnugs les
anda, sem grípur bókina og les í
einni lotu? Vist er ekki á neins
Jón Eyþórsson
færi að muna altan þann nafna-
fjölda. Hins vegar hefur höfund
ur, sem er ritfær í bezta lagi,
þann hátt á að krydda lýsingar
sínar með stuttum athugasemd-
um, sem gera testurinn skemmti-
legan og loða betur í minni en
þurrar staðreyndir. Ósnortin nátt
úra er að vísu heillandi. En samt
er það nú mennanna vist, sem
gæðir landið lífi. Sérhver bær á
sína sögu. Og hólkorn eða lækjar
sytra, sem er í sjálfu sér lítt eftir
tektarverð, öðlast annan og meiri
svip, ef kunnugt er, að þar hafi
staðið leiksvið mannlegra örlaga.
Það er fyrst og fremst vegna sögu
legra athugasemda, að bók Jóns
Eyþórssonar er ekki þurr, heldur
læsileg, þrátt fyrir nákvæmar
staðháttalýsingar og langar upþ-
talningar tiibréytingalítilla ör-
Höfundarnir við líkanið. Gestur Olaisson lengst til hægri.
Líkan af borgarkjarna
330, London Road,
Leicester, Engl.
26. apríl, 1964.
Hr. ritstjóri.
GREIN sem birtist í blaði yðar
11. apríl 1964, þar sem skipu-
lagsyfirvöld Stór-Reykjavíkúr
framtíðarinnar velta því fyrir
sér hvort heldur skuli víkka
Lækjargötuna eða Suðuigötuna
og hvort Géirsgata skúli byggð
í háalofti og hvort Skúlagata
framtíðarinnar skúli lögð yfir
höfin blá, hefur orðið þess
valdarvdi að ég sendi yður
nokkrar myndir og blaðaúr-
klippu af hugmyrvd um það
hvernig leysa megi umferða-
vandamál í framtíðinni. Verk-
efni þetta, sem unnið var af
fjórum enskum arkitektnemum
og á þremur vikum hefur vakið
talsverða athygli og blaða-
skrif víðsvegar um England.
Undirstaða verkefnisitvs vorú
hugmyndir DERRIG RIGBY
CHILDS um héraðaskiputag í
Englandi en einn af efnilegustu
ungu arkitektum Lundúna D.
BRAITHWAITE hafði umsjón
með því.
í stuttu máli var hugmyndin
sú að byggja borgarkjarna með
sameiginlegumskrifstofum, verzl
unarmiðstöð, leikhúsum, kvik-
myndahúsum, kaffihúsum, gisti-
húsum söfnum o. s. frv. fyrir
nokkrar • borgir á óbyggðu
svæði fyrir utan þessar borgir,
í þess þess að byggja bygging-
ar á verðmætum lóðum í göml-
um bofgarhlutum ofaná eða
utaní gamlar virðulegar bygg-
ingar við götur sem aldrei voru
skiþulagðar fyrir þarfasta þjón
20. aldarinnar — bifreiðina.
í þessum borgarkjarna væri á
hinn bóginn fullkominn aðskiln
aður bifreiða og gangandi fólks.
Allir að og frá flutningar færu
fram undir borgarkjarnanum
og þar væru einnig bifreiða-
stæði. A efri hæðum borgar-
kjarnaus væri þánnig gangandi
fólk algerlega laust við þá
ónauðsynlegu hættu sem stafar
af vélknúnum farartækjum
dag .Einstakar borgir eða borg
arhlutar væru svo tegnd þess
um borgarkjarna með aðalbraut
um eða hraðskreiðum eintein
ungum.
A sama hátt gætu öll Suður
nes sameinast um einn sameigin
legan borgarkjarna sem bæði
væri skrifstofu-, kaupskapar-,
skemmtana-, og fræðslumiðstöð
er tilheyrði nútímamanum og
framtíðinni, en væri ekki lag
færing á fortiðinni.
Við erum fátaék og fómenn
þjóð og höfum hvorki efni á að
eyða dýrmætu innfluttu benz
íni né vinnustundum í óþarfa
snúninga og biðir. Við skyldum
því stefna að því í framtíðinni
að forðast þær viðjar sem
margar stórþjóðir eyða nú
milljörðum í að leysa.
Virð' ugarfylLst,
Oestur Ölafssoa
nefna, og skal þó tekið fram, að
sá fróðleikur er einnig vel fraca
settur.
Hitt er svo annað mái, að sá,
sem hefur haft nokkru meirt
kynni af héraðmu, hlýtur að hafa
þeirrrmun meira gagn af bókinnL.
Örnefni, sem verkar eins og dauð
ur bókstafur á ókunnugan, öðlasí:
allt í einu lifc og líf, þegar það
hefur í hugskotinu festst við
mynd ákveðins staðar. Sjón er
sögu ríkari, segir máltækið. Það
er erfitt að sctja sér landslag
fyrir sjónir af lýsingum einum
saman. Bezt mun vera að hlaupai
yfir bókina, .áður en ferðazt er
um héraðið, en lesa hana síðan
gaumgæfilega að lokinni ferð.
Búsældarlegt er viða í Húna-
þingi, enda hafa verið þar búhöld
ar góðir. Hins vegar hefur sýslan
ekki verið í hópi þeirra svæða,
sem heillað hafa ferðamenn. Veld
ur þar hvort tveggja, að fátt er
þar um stórbrotin náttúruundur,
og skógar eru þar engir, sem að
öðru jöfnu d.raga til sín fólk í
þessu skóglausa landi — að kalla
má. En alfaraleiðin liggur um
sýsluna, og allir, sem leggja leið
sina um Norður- og Austurland,
fara þar um að minnsta kosti.
Mai’gt hefur verið skrifað um
Húnvetninga. Páll V. G. Kolka
hefur í sinu mikla riti, Föðurtún,
skilgreint karakter þeirra og bor
ið þá saman við nágrannana i
öðrum héruðum norðanlands, og
hygg ég, að sú skilgreining sé
undrasönn.
Að vísu segja sumir, að fólkið
sé alls staðar eins. Og það 'má
vissulega til sanns vegar færa.
Maðurinn breytir ekki um eðli
eftir því. hvar forsjónin kjálkar
honum niður á hnettinum. Hins
vegar geta ýmsar aðstæður, land
fræðilegar, félagslegar og menn
ingarlegar, haft sín áhrif á íbúa
landa og héraða og mótað við-
horf þeirra og viðmót.
Umsagnir um Húnvetninga hafa
ekki verið eintóm meðmæli. Á
öldinni sem leið voru þar afbrota
menn margir, og höfðu sýslu-
menn og hreppstjórar ærið að
starfa. En það munu einhverjir
segja Húnvetningum til hróss, að
þeir voru ekki smátækir í afbrot
um fremur en öðru.
Margir gáfumenn hafa einnig
komið úr Húnaþingi, og er á orði
haft, að þaðan hafi komið fleiri
læknar og ísienzkufræðingar en
úr öðrum héruðum þessa lands.
Ekki veit ég, hvers vegna þeir
hafa svona mikinn áhuga á lækn
isfræði. Ef tii vili hefur sá áhugi
fyrst vaknað með þeim bannsettu
skálkum, sem plöguðu guð-
hrædda nágranna og útlenda sjó-
menn með voveiflegum glettum
á fyrri öld. Afbrotamenn eru
jafnan — iðju sinnar vegna —
foryitnir um líffæri manna.
Áhuga Húnvetninga á íslenzk-
um fræðum telja menn hins veg-
ar auðveldara að skýra. Hann er
rakinn til Þingeyraklausturs. þar
var elzta klaustur á íslandi, og
þar var lengi blómlegt mennta-
setur. Við vitum um ýmis rit, sem
þar voru færð í letur, og hlýtur
okkur þá að detta í hug, að ein-
hver þeirra mörgu rita, sem eng-
inn veit, hvar skrifuð voru, hafi
líka orðið þar til. Andi slíkrar
menningarstafnunar getur hatd-
izt lengi, eftir að hún er sjálf
liðin undir lok.
Jón Eyþórsson lýkur bók sinnl
með skrá yfir helztu staðanöfn.
„Sleppt er“ segir þar, „flestum
nöfnum bæja og byggðarlaga,
sem auðvelt er að finna eftir etnis
skrá.“ Það er ágalli. Kunnugur
maður getur auðveldlega fundið
slík nöfn, en ókunnugur ekki.
Margar Ijósmyndir eru i bók-
inni, þar af fjórar litmyndir, og
eru flestar þeirra teknar af ga-mal
reyndum ljósmyndurum, sem áð-
ur hafa lagt til myndir í árbækur
Ferðafélagsins. Myndirnar í þess
ari bók eru lakari en í mörgum
eldri bókunum, grárri og óskýr-
ari. En varla verður sakazt um
það við ljósmyndarana. Léleg
myndamót hljóta að eiga sök á
þvi.
Annars er bókin prýðileg I
alla staði. Vanandi á Jón Eyþórs
son eftir að senda frá' sér fleiri
slíkar.
Erlendur Jónssoa