Morgunblaðið - 04.05.1967, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 4. MAI 1967.
Cestur Cuðfinnsson:
HELGAFELL
(Ljósm.: Páll Jónsson)
ÞAÐ er með fjöllin eins og
mannfólkið, manni geðjast vel
að sumum, en miður að öðrum,
og kemur sjólfsagt margt til.
Svo kann jafnvel að fara, að
mann langi til að hafa þau heim
með sér í stofuna eða á gang-
inn, til að geta haft þau dag-
lega fyrir augunum. Þannig var
það með Helgafell þeirra Hafn-
firðinga. Ég var núna í vikunni
að láta innramma vatnslitamynd
af því eftir ein af okkar ágætu
listmálurum til að hengja upp
á vegg hjá mér, en meiningin
er einmitt að ræða svolítið urn
Helgafell og umhverfi þess í
þessu greinarkorni
Þó er varla hægt að segja, að
þetta sé neitt öndvegisfjall að
útliti, og guð má vita, hvernig
ég færi að útskýra ástæðurnar
fyrir dálæti mínu á því, ef um
það væri beðið. Ég hef aldrei
hugsað út í það. Það er ekki
einu sinni grasi gróið fyrr en
niðri undir jafnsléttu, utan strá
á stangli, sem enginn tekur eft-
ir, nema kannski grasafræðing-
ar og plöntusafnarar, en þeir
fylgjast bezt með gróðurfarinu
og beitilandinu ásamt blessaðn
sauðkindinni Annars veit ég
ekki, hvort sauðkindin sést
nokkurn tíma uppi á Helgafelli,
það væri þá helzt, að hún færi
þangað upp til að leggjast und-
ir vörðuna og jórtra. Þar tök-
um við, flakkararnir, ævinlega
upp nestisbitann, franskbrauð
með áleggi eða annað þvíumlíkt,
og drekkum hitabrúsakaffi fram
an í Þríhnúkunum og Kóngsfell-
inu og fílósóferum um landslag-
ið og tilveruna. Fjallaloftið örv-
ar matarlystina og andríkið.
Það er hvorki erfitt né tíma-
frekt að leggja leið sína á Helga-
fell. Fært er á hvaða bíl sem er
upp í Kaldársel og er venjulega
ekið þangað, en þaðan er ekki
mikið meira en kortérsgangur
að fellinu. Gönguferðin á fellið
sjálft er heldur ekki mikið fyr-
irtæki, svo að nægur tími er
að jafnaði afgangs til að skoða
umhverfið i leiðinni.
Eins og ég sagði, er venjulega
lagt upp írá Kaldárseli. Þar var
áður sel, eins og nafnið bendir
ti’l, kennt við Kaldá, sem renn-
ur meðfram túnskikanum, en
nú befur K.F.U.M. og K. þar
bækistöð fyrir sumarstarfsemi
sína. Kaldá er ein af sérkenni-
legustu ám landsins að því leyti,
að hún rennur ekki nema um
kílómetra vegalengd ofanjarðar,
sprettur upp í Kaldárbotnum
rétt ofan við selið og rennur síð-
an spölkorn vestur eftir, en
hverfur svo í hraunið og sést
ekki meir.
Sú var löngum trú manna, að
Kaldá hefði fyrrum verið eitt-
hvert mesta vatnsfall á íslandi
og átt upptök sín í Þingvalla-
vatni, en runnið í sjó fram á
Reykjanesskaga. Er þess m. a.
getið í Þjóðsögum Jóns Árna-
sonar. „Hún skal hafa runnið
fyrir norðan og vestan Hengil
og ofan þar sem nú er Fóellu-
vötn og svo suður með hlíðum
og í sjó á Reykjanesi. Er sagt
að hún komi upp í Reykjanes-
röst.“ Um hvarf Kaldár fer
þrennum sögum. Sú fyrsta er
á þá leið, „að karl nokkur sem
var kraftaskáld missti í hana
tvo sonu sína og kvað hana nið-
ur.“ Önnur að hún hafi horfið
í eldgangi á Reykjanesskaga,
þegar „einn eldur var ofan úr
Hengli út í sjó á Reykjanesi."
Loks var þriðja skýringin, að
Ingólfur kallinn landnámsmað-
ur „hafi grafið Soginu farveg
gegnum Grafningsháls eða rana
úr 'honum og hafi þá Þingvalla-
.vatn fengið þar útf 11. én Kaldá
þverrað.“ Af því skyldi svo
Grafningsheitið dregið.
Við meiri rök kynni að styðj-
ast sú tilgáta, að Kleifarvatn
hafi afrennsli að einhverju eða
öllu leyti norður í Kaldá, en um
það verður þó ekkert fullyrt að
svo stöddu. Umhverfið meðfram
Kaldá er geðþekkt, grasbakkar
og hraunlendi, og snoturt er í
Kaldárseli. í Kaldá sækja Hafn-
firðingar neyzluvatn sitt og þyk
ir gott vatns’ból.
Skammt norður af Kaldárseli
er grasi gróið dalverpi með dá-
litlu vatni eða tjörn og heitir
Helgadalur. Þar halda hafnfirzk
ir skátar mót sín og margir Hafn
firðingar fara þangað um helg-
ar og tjalda.
Eins og ég gat um, þá er
Helgafell aðeins spölkorn frá
Kaldárseli og blasir við, þegar
þangað er komið. Það er mó-
'bergsstapi, sennilega orðinn til
á isöld við eldgos undir jökli.
Móbergið er víða lagskipt og
sérkennilega sorfið af veðrum
og vindum í þúsundir ára og
'hefur sjálfsagt tekið miklum
stakkaskiptum frá því sem það
var í sinni upþhaflegu mynd.
Það breytist margt á skemmri
tíma en ánþúsundum. Núna er
það um 340 m yfir sjávarmál og
ekki mikið um sig, svo það get-
ur hvorki státað af stærðinni eða
hæðinni. Samt er töluvert út-
sýni af kollinum á því, vegna
þess hvað rúmt er um það og
engin fjöll í næsta nágrenni,
sem skyggja á. Ég sé þó ekki
ástæðu til að fara að tíunda
hvert fjall, sem sést af Helga-
felli, enda yrði lítið á því að
græða. En mörgum þykir um-
hverfið og útsýnið vel brúklegt,
það held ég sé óhætt að bóka.
Suður frá Helgafelli heitir
Skúlatúnshraun. í því hattar á
einum stað fyrir grænum bletti
að sumarlagi, óbrennishólma,
sem nefnist Skúlatún. f Skúla-
túnshrauni er líka Gullkistugjá,
löng og djúp, og varasöm í
myrkri, hún liggur í suðvestur
frá Helgafelli. Annars er Helga-
fell meira og minna umkringt
eldstöðvum hvert sem litið er,
það rís eins og bergkastali upp
úr mosagróinni hraunbreiðunni,
sem runnið hefur í mörgum gos-
Helgafell séð úr Kaldárbotnum.
um og á ýmsum tímum, þar þar
skráður merkilegur kafli í jarð-
eldasögu suðurkjálkans og einn
sá nýlegasti
Rétt norðan við Helgafell eru
lágir móbergshnúkar, tvö hundr-
uð metra yfir sjávarmál og ein-
um betur, svokallaðir Valahnúk-
ar. í þeim norðanverðum er dá-
lítill hraunskúti, sem Farfuglar
hafa um alllangt skeið helgað
sér og kalla Valaból. Aður hét
skútinn Músarhellir og var
gangnamannaból. Farfuglar hafa
afgirt þarna dálítið svæði og
prýtt á ýmsa lund, m.a. með
trjám og blómum, en auk þess
vaxa innan girðingarinnar hátt
upp í 100 tegundir íslenzkra
villijurta. Skútann sjálfan not-
uðu Farfuglar lengi sem gisti-
stað, settu í hann fjalagólf og
glugga og hurð fyrir dyrnar,
einnig áhöld og hitunartæki, en
erfitt hefur reynzt að halda
þessu í horfi, og í seinni tíð er
gestabókin það markverðasta í
skútanum í Valabóli, enda eiga
fáir þar næturstað núorðið.
Einhverjar draugasögur hef
ég heyrt úr Valabóli eða Músar-
helli, en ég er víst búinn að
gleyma þeim öllum. Hins vegar
veit ég, að ýmsir höfðu mætur
á gistingu í þessari fátæklegu
vistarveru, og í Farfuglinum
ségir af einum slíkum, sem lagði
leið sína þangað á aðfangadags-
kvöld jóla einn síns liðs og átti
þar dýrlega nótt ásamt tveim
mýslum, sem líklega hafa átt
þar heima. Bendir það ekki til
drauma eða reimleika á staðn-
um, hvað sem fyrr kann að hafa
gerzt í Valabóli.
Valaból er vinalegt og vel hirt
og ætti enginn að fara þar hjá
garði án þes<s að heilsa upp á
staðinn, og það eins þott húsráð-
endur séu ekki heima. En að
sjálfsögðu ber að ganga þar vel
um eins og annars staðar.
Fast norðan við Valahnúk um
Mygludali lá Grindaskarðavegur
inn gamli milli Hafnarfjarðar og
Selvogs, sem er alllögn leið og
yfir fjöll að fara. Sú leið mun
þó talsvert hafa verið farin
fyrr á tímum bæði gangandi og
á hestum. Sjást þar enn „í hell-
um hófaförin" í götunni yfir
hraunið. Á síðustu árum hefur
verið klöngrazt á jeppum frá
Valabóli upp í Grindaskörð eft-
ir gömlu troðningunum, en tæp-
ast er hægt að mæla með þeirri
leið sem akvegi, enda miklu
greiðfærari leið meðfram
Lönguhlíð og þó ekki nema fyrir
jeppa og aðra fjallabíla.
Norðaustur af Valhnúkum er
kollótt móbergsfell, Húsfell
(278 m), en í norður Búrfell
(179 m). Búrfell er í raun og
veru gíglhóll, sem mikil hraun
hafa úr runnið, m.a. Garðahraun
og Hafnarfjarðarhraun, og liggja
heljarmiklar eldtraðir frá gígn-
um, þar sem hraunið 'hefur runn-
ið og er það hin fræga Búreflls-
gjá. Þarna í nágrenninu eru
líka nokkrir skoðunarverðir
hellar, eflaust gamlir eldfarveg-
ir.
Norður af Búrfelli taka svo við
Búrfellsdalir, en síðan Löngu-
brekkur, Tungur og Hjallar í
Heiðmörk, sem naumast þarf að
kynna, a.m.k. ekki fyrir Reyk-
víkingum.
Eitt er vert að minnast á áð-
ur en sleginn er botninn í þetta
spjall, en það er nafnið á fell-
inu. Helgafell eru nokkuð mörg
á landinu. Ekki eru allir á einu
máli um hvernig nafnið sé til
orðið. Sumir telja það dregið af
fornum átrúnaði og ráða það
m. a. af frásögn Eyrbyggju um
Helgafell í Þórsnesi, sem segir,
að Þórsnesingar höfðu mikla
helgi á fjallinu og trúðu að þeir
mundu deyja 1 fjallið. Engin
slík saga mun þó til um Helga-
fell það, er hér um ræðir. Fleiri
skýringar á * uppruna nafnsins
hafa skotið upp kollinum, þótt
ekki verði hér raktar,
Fjöldinn af bæjarbúum hefur
nú einkabíl eða fjölskyldubíl til
umráða og getur hvenær sem er
skroppið á staði eins og í Kald-
ársel. Þeim, sem aftur á móti
hafa ekki bíl, vil ég benda á, að
Ferðafélag íslands efnir að jafn-
aði til ferðar á Helgafell einu
sinni eða tvisvar á sumri og slík
ferð mun einmitt vera á áætlun
félagsins að þessu sinni.
Hafnfirðingar eiga skemmti-
legt útivistarsvæði, þar sem er
Kaldársel og umhverfi Helga-
fells. Væri ég einvaldsherra í
Hafnarfirði, mundi ég friða og
afgirða allt þetta svæði, vítt og
breitt, lík’t og Reykivíkingar
Heiðmörk, og það heldur fyrr
en seinna. 'Énginn kaupstaður
hefur efni á að tryggja sér ekki
ríflegt útivistarsvæði til fram-
búðar fyrir íbúana og sá ágæti
bær, Hafnarfjörður, stendur al-
veg sérstaklega vel að vígi í
þeim efnum hvað skilyrði frá
náttúrunnar hendi snertir.
A slóðum Ferðafélagsms
Á leið í Grindaskörð
í helli í Helcafclli