Morgunblaðið - 23.06.1987, Síða 22

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 23. JÚNÍ 1987
22
Nauðsyn hertra reglna
um val verktaka
eftirPálma
Kristinsson
Um langa hríð hefur frjáls sam-
keppni verið einn af homsteinum
verktakastarfseminnar í flestum
iðnvæddum ríkjum heims. Sam-
keppni í þessari grein er víða mun
meiri en þekkist í öðrum atvinnu-
greinum og í mörgum löndum heims
hefur hún verið grundvöllur mikilla
tækniframfara er leitt hafa til auk-
innar framleiðni og bættra lífskjara.
Hegðun hins „fijálsa" útboðs-
markaðar hér á landi er að ýmsu
lejrti önnur en menn eiga að venjast
á öðrum mörkuðum. Reynslan hefur
sýnt, að oft er lítið samhengi milli
verðlags (tilboðsverða) og framboðs
og eftirspumar á markaðinum.
Þetta kemur m.a. fram 5 því, að
þegar vart er samdráttar í verkleg-
um framkvæmdum og tilboð eru
lág, er tilhneigingin oftar en ekki
enn meiri samdráttur og verðlækk-
un. Á þenslutímanum má iðulega
sjá sömu tilhneigingar, en þó með
öfugum formerkjum.
Astæðan er sú, að bygginga-
markaðurinn hér á landi er að
verulegu leyti miðstýrður af hálfu
hins opinbera og ákvarðanataka
sjaldnast byggð á ígrunduðum áætl-
unum um arðsemi framkvæmda eða
ástandi markaðarins hveiju sinni.
Hér er um mikið hagsmunamál að
ræða, enda ver þjóðin að meðaltali
um 20 milljörðum króna til verk-
legra framkvæmda á ári hveiju, en
það er mun hærri fjárhæð á hvem
íbúa en þekkist í löndunum í kring-
um okkur.
Eitt af megin baráttumálum
Verktakasambands íslands frá
stofnun þess hefur verið að stuðla
að auknum útboðum verkfram-
kvæmda og bættum leikreglum í
samskiptum verkkaupa og verk-
taka. Þótt verulegur árangur hafi
náðst í þeim efnum er því ekki að
leyna, að mörgum þykir nú full
ástæða til að endurskoða ýmsar þær
reglur og staðla sem notuð eru um
útboð, val verktaka og gerð verk-
samninga.
1. Afleiðingar „frjálsr-
ar“ samkeppni
„Fijáls“ samkeppni á íslenskum
útboðsmarkaði hefur ekki leitt til
þeirra framfara og þess stöðugleika,
sem við hefði mátt búast. Við val á
verktökum hefur verulega skort á,
að faglegt mat hafi verið lagt á
mikilvæg atriði eins og áreiðanleika
(reynslu, tækniþekkingu og fjár-
hagslegt bolmagn), gæði og
hagkvæmni. Þess í stað hefur matið
nánast eingöngu verið byggt á
grundvelli tilboðsverða.
Þess eru ótal dæmi að eignalitlir
og reynslulausir einstaklingar séu
valdir á grundvelli „lægstu" tilboða
til fleiri tugmilljóna framkvæmda.
Algengt er að þessir aðilar gefist
upp að loknu verki og skilji eftir sig
langan skuldahala um allar sveitir
og að hinir, sem öðlast hafa reynslu
og fjárfest í dýrum tækjabúnaði,
láti undan vegna verkefnaskorts
og/eða undirboða. Til eru ýmsir
ævintýramenn, sem þeytast jafnvel
landshomanna á milli með tæki og
búnað til þess að vinna verk á smán-
arverði á meðan heimamenn sitja
auðum höndum og horfa á tæki sín
grotna niður. Gegndarlaus undirboð
og ómarkvisst val verktaka hefur
því einkennt þessa starfsemi um of
og staðið í vegi fyrir eðlilegri upp-
byggingu hennar á síðustu árum.
Islensk verktakafyrirtæki eru
flest mjög lítil og því of vanmáttug
til að geta fylgt eftir eðlilegri tækni-
þróun. Meðalstærð fyrirtækja í
þessari grein er um 3 ársmenn og
aðeins um 2% af fyrirtækjunum
hafa fleiri en 20 ársmenn í sinni
þjónustu. Þá er áætlað að meðalald-
ur verktakafyrirtækja hér á landi
sé um 5—6 ár, en til samanburðar
er hann talinn vera um 14—16 ár
í Danmörku.
Ef litið er á framleiðni á hvem
starfsmann í íbúðarbyggingum
kemur í ljós, að hún er allt að tvö-
falt meiri í Danmörku (0,23
m3/klst.) en hér á landi (0,11
m3/klst.). Hið sama er að segja um
byggingartímann. Á íslandi er áætl-
að að meðalbyggingartími íbúðar
sé 2,2 ár, en í Danmörku er hann
1,0 ár (tölur frá 1983).
Minni framleiðni, tíð undirboð og
gjaldþrot segja meira til um stöðu
þessarar greinar en flest annað.
Reynslan af mörgum gjaldþrotamál-
um sýnir, að saklausir venslamenn
verktakanna sem „lánað“ hafa fast-
eignir sínar til veðsetningar, lenda
iðulega í súpunni ásamt starfsmönn-
um hans og viðskiptaaðilum að
ógleymdum verkkaupendum sjálf-
um. Hér er því ekki um neitt
einkamál fárra aðila að ræða, heldur
tengist það ýmsum beint og óbeint
og skaðar þessa atvinnugrein með
ómældum hætti. Þessa hefur og
þjóðin einnig goldið, m.a. í formi
hærri byggingarkostnaðar og þar
með verri lífskjara en ella.
2. Útboðsaðferðir
Hér á landi eru opin útboð algeng-
asta aðferðin sem notuð er þegar
leitað er eftir samkeppni milli verk-
taka um einstök verkefni. Helsti
Pálmi Kristinsson
„Eitt af megin baráttu-
málum Verktakasam-
bands Islands frá stofnun
þess hefur verið að stuðla
að auknum útboðum
verkf ramkvæmda og
bættum leikreglum í sam-
skiptum verkkaupa og
verktaka. Þótt verulegur
árangur hafi náðst í þeim
efnum er því ekki að
leyna, að mörgum þykir
nú full ástæða til að end-
urskoða ýmsar þær
reglur og staðla sem not-
uð eru um útboð, val
verktaka og gerð verk-
samninga.“
kostur opinna útboða þykir vera ein-
faldleiki þeirra. Öllum er fijálst að
bjóða, enda er útboðið þá auglýst
opinberlega. Verkkaupi hefur fijáls-
ar hendur og getur þ.a.l. tekið eða
hafnað öllum tilboðum eftir eigin
geðþótta. Oftast er þó tekinn sá
kostur, að velja lægsta tilboðið án
tillits til þess hvort verktakinn hafi
nægilega reynslu eða bolmagn til
að vinna verkið.
Eina krafan sem gerð er til bjóð-
enda í opnum útboðum er oft sú,
að þeir geti lagt fram „öruggar“
tryggingar í upphafí verksins og
skiptir þá engu hvort þær séu fengn-
ar að „láni“ hjá vinum eða ættingj-
um.
2.2. Lokuð útboð
Þessi aðferð er aðallega notuð
af öðrum verkkaupum en opinber-
um. Verkkaupi leitar þá beint til
nokkurra útvaldra verktaka, sem
hann þekkir af fyrri reynslu, í því
skyni að fá verðsamkeppni milli
þeirra. í lokuðum útboðum er reglan
sú, að samið er við lægstbjóðanda,
enda hefur verkkaupi fyrirfram gef-
ið til kynna, að hann treysti fyrir-
tækinu.
Val á verktökum í lokuðu útboði
er almennt ekki byggt á faglegri
úttekt á fyrirtækjunum (sbr. for-
val), heldur geta ýmis sjónarmið
s.s. kunningsskapur, byggðasjónar-
mið o.fl. atriði ráðið þar ferðinni.
Gallinn við þess aðferð er því sá,
að samkeppnismöguleikar annarra
verktaka, sem e.t.v. hefðu áhuga
og hæfni til að vinna verkið, eru
verulega skertir, enda veldur valið
oft óánægju hjá þeim sem ekki
hljóta náð hjá verkkaupanum. Af
siðferðislegum ástæðum geta opin-
berir verkkaupar ekki beitt þessari
aðferð nema í undantekningatilfell-
um.
2.3. Forval
Forval fer fram með þeim hætti,
að auglýst er eftir verktökum sem
kynnu að hafa áhuga á, að taka
þátt í útboði (lokað útboð eftir forva-
lið) í tengslum við ákveðið verk.
Fyrirtækjunum er þá gert að senda
inn tilgreindar upplýsingar er tengj-
ast rekstri og starfsemi þeirra og á
grundvelli faglegrar úttektar velur
roLj[kjLZ L-JL—sajjg
BÚSTOFN
Smiðjuvegí 6, Kópavogi símar 45670 — 44544.
3 STÆRÐIR
verkkaupi nokkra aðila (oftast 3—5)
til að bjóða í verkið.
Þessi aðferð er mikið notuð víða
erlendis, einkum við stærri fram-
kvæmdir, enda tryggir hún eðlilega
samkeppni og hagstæðustu lausnina
á hveijum tíma m.v. markaðsað-
stæður, þ.e. markvisst val á hæfasta
verktakanum í tiltekið verk. Gallinn
við forvalsaðferðina er einkum sá,
að hún þykir seinleg og kostnaðar-
söm og því óhentug nema um stór
verk sé að ræða, en þar hefur hún
alla yfirburði yfir aðrar útboðsað-
ferðir.
Þau atriði („kriterium") sem taka
þarf tillit til við hæfnismat verktaka
eru eftirfarandi:
1. Reynsla og þekking
— fyrirtækisins af sambærilegum
verkum
— yfirmanna og stjómenda
2. Fjárhagur
— upplýsingar um íjárhag og veltu
sl. tvö ár,
— eignir, skuldir (skammtíma,
langtíma),
— greiðslustaða; umsögn viðskipta-
banka og lögg. endursk.
— skil á opinberum gjöldum og
launatengdum gjöldum.
3. Tækjaeign
— upplýsingar um tæki og búnað
og verðsetningu þeirra.
4. Verkefnastaða
— samningsbundin verk sem í
gangi em á sama tíma.
5. Deilumál
— deilumál sem komið hafa fyrir
dómstóla.
2.4. „Takmörkuð út-
boð“
Sú aðferð sem hér er nefnd „tak-
markað útboð" er nokkurs konar
sambland af þeim hefðbundnu að-
ferðum sem lýst er hér að framan.
Kosturinn við þessa aðferð er sá,
að hægt er að viðhafa ýmsar reglur
til að sníða af þá vankanta er tengj-
ast opnum og lokuðum útboðum og
forvali, án þess að eðlileg sam-
keppni skerðist að marki. Sem dæmi
um slíkar reglur má nefna eftirfar-
andi:
— reglur um lágmarksstærð verk-
taka.
— svæðisbundnar reglur,
— reikningsleg frávik tilboða,
— tímabundið allsheijar-forval
(flokkun).
Stærðarmörkin geta t.d. virkað
þannig, að tilboð sé aðeins gilt svo
fremi að verktaki geti vottað að
hann hafi áður unnið verk sem sé
ákveðið hlutfall af kostnaðaráætlun,
t.d. 50%.
Með svæðisbundnum reglum er
t.d. átt við það, að verkkaupi geti
boðið út verk heima í héraði með
því fororði, að utanaðkomandi tilboð
komi aðeins til greina ef það sé
ákveðið hlutfall undir lægsta tilboði
heimaaðila enda sé þessa skilyrða
þá getið í útboðsauglýsingu. Þessi
leið er þó óframkvæmanleg ef um
ríkisframkvæmdir er að ræða en
getur á hinn bóginn hentað einstök-
um sveitarfélögum.
Reikningsleg frávik geta virkað
þannig, að ákveðin aðferð sé notuð
til þess að standa að vali verktaka
á grundvelli tilboðsupphæðarinnar.
Sem dæmi um slíkar reglur má
nefna, að ítalir, Japanir og Filipsey-
ingar velja það tilboð sem kemst
næst meðalupphæð allra tilboða.
Svipuð aðferð er þekkt frá Suður-
Kóreu en þar hafa menn þó þann
háttinn á, að draga lægsta og hæsta
tilboð frá og einnig í Danmörku þar
sem menn draga tvö hæstu og tvö
lægstu frá áður en meðaltalið er
fundið. í Pakistan er notuð sú regla,
að tekið er lægsta tilboðið sem er
næst því að vera yfir 80% af kostn-
aðaráætlun. Hér er á einn eða annan
hátt gengið framhjá lægstbjóðanda,
enda er litið á reglumar sem vemd
gegn hugsanlegum villum í tilboð-
um, vísvitandi undirboðum og
óhæfum verktökum.
í vissum tilfellum getur verið
hentugt fyrir stóra verkkaupa að
láta fara fram allsheijar-forval eða
flokkun er gildi um öll verk sem
boðin verða út hjá viðkamandi aðila
á ákveðnu tímabili, t.d. einu ári. Þá
er öllum verktökum gefinn kostur á
að taka þátt og láta meta hæfni
sína til að takast á við verkefni af
mismunandi stærð og tegund.