Morgunblaðið - 20.12.1988, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAQUR 20. DESEMBER 1988
21
Hafrannsóknir hófust
jafiisnemma við Is-
land og annars staðar
Morgunblaðið/Emilía
Úr liandriti Jóns lærða. Þarna er sandlægjan, sem átti að vera út-
dauð hér laust eftir Krists burð. Jón Jónsson, fiskifræðingur, sýnir
þennan hval á mynd, sem birt er í fyrsta sinn í lit í bókinni Hafrann-
sóknir við ísland. En það er sami hvalur sem nú kallast gráhvalur
og nýlega var verið að bjarga úr vök i Ameríku.
Viðtal við dr.
Jón Jónsson,
fiskifræðing
Ekki er ofsögum sagt að ís-
lendingar eigi allt sitt undir haf-
inu í kring um þessa eyju norður
í höfúm og það sem í þvi lifír.
Nú er komið út hjá Menningar-
sjóði fyrra bindi af verki, sem
Jón Jónsson, fyrrum forstjóri
Hafrannsóknastofnunar, hefúr
unnið á undanförnum árum, Haf-
rannsóknir við ísland. Þótt haf-
rannsóknir í nútímaskilningi
heQist ekki fyrr en á þremur
síðustu áratugum 19. aldar, þá
hefúr Jón leitað merkilegra
fanga um þetta allt frá því land
byggðist og eru fyrstu heimildir
frá Snorra Sturlusyni. Þessu
bindi lýkur 1937 á rannsóknum
Arna Friðrikssonar hjá Fiskifé-
lagi íslands 1931-37. Þá er stofii-
uð Atvinnudeild Háskóla íslands
og þar með fískideild sem rann-
sóknimar flytjast til og fara að
vaxa og eflast. Fjallar seinna
bindið, sem Jón hefúr þegar
dregið til efiii, um hafrannsóknir
íslendinga síðan.
f bókinni sem nú er komin út eru
línurit og margar myndir, þar á
meðal fyrstu litmyndir úr handrit-
um Jóns lærða af hvölum og for-
vitnilegt fyrir nútímafólk að þar er
komin fyrsta mynd af sandlægju,
sem Jón bendir okkur á að sé sami
hvalur og gráhvalúrinn sem nýlega
var verið að bjarga við mikinn
áhuga og fréttaflutning um allari
heim. Aftast í bókinni er útdráttur
á ensku, atriðisorðalisti og heim-
ildalisti.
í samtali við blaðamann Morgun-
blaðsins kvaðst dr. Jón Jónsson
fískifræðingur hafa unnið að þessu
verki síðan hann lét af störfum sem
forstjóri Hafrannsóknastofnunar
1984. Hafði lengi haft það á bak
við eyrað að nota til þessa síðustu
æviár sín, áður en hann „yrði of
kalkaður", eins og hann orðaði það.
Því greip hann tækifærið þegar
breyting varð á stofriuninni með
nýjum lögum, sem m.a. gerðu ráð
fýrir ráðningu forstjóra til fimm ára
og tjáði ráðherra að hann kysi að
láta af störfum til að geta helgað
sig þessu verki. Til að skrifa bækur
i stað þess að skrifa upp á reikn-
inga. Jón Jónsson hafði 1954 tekið
við af Áma Friðrikssyni, fiskifræð-
ingi, sem þá fór til þriggja ára til
starfa í Kaupmannahöfn. Átti að
leysa hann af á meðan, en Árni var
þama til dauðadags og Jón sat
uppi með forstjórastarfið í 30 ár.
Jafnframt hafði hann umsjón með
þorskrannsóknunum þar til Sigfús
Schopka fiskifræðingur var kominn
til að taka við.
„Ég sá mér leik á borði, að breyta
um starf og geta tekið til við skrift-
ir. Átti þegar eitthvert efni sem ég
hafði stungið í skúffu en ekki haft
tíma til að sinna," segir Jón. „Heil-
margt-hafði verið að gerast hjá
stofnuninni á þeim ámm. Við
byggðum þetta hús á Skúlagötu 4,
eignuðumst 3 rannsóknaskip, þar
af tvö nýsmíðuð og svo fór mann-
afli vaxandi. Þegar ég tók við af
Áma vomm sérfræðingamir Her-
mann Einarsson, Unnsteinn Stef-
ánsson og ég, en þegar ég hætti
vom sérfræðingamir um 50. Svo
það var heilmikið verk að byggja
þetta allt upp. Útfærsla landhelg-
innar var í gangi og líffræðilegan
gmndvöll hennar þurfti óspart að
nýta í málflutningi okkar. Mér
fannst ég eiginlega vera skuld-
bundinn því verki að skrifa sögu
hafrannsóknanna. Ég er milliliður-
Jón Jónsson, fískifræðingur.
inn sem brúar bilið milli Áma Frið-
rikssonar og ungu mannanna sem
tóku við. Eg þekkti Áma vel og
hans störf og hann hafði haldið
áfram störfum Bjama Sæmunds-
sonar. Þannig er ég eiginlega þriðja
kynslóðin. Á forstjóraárum mínum
við Hafrannsóknastofnun kynnist
ég líka flestum þeim erlendu
vísindamönnum sem komu við sögu
hafrannsókna, enda mikil samvinna
okkar í milli.
í sjálfa sér er merkileg sú stað-
reynd að haf- og fískirannsóknir
heflast hér sem vísindagrein jafn-
snemma og annar staðar. „Fyrstu
mælingar á straumum við landið
em gerðar af Carli Irminger, sem
skrifaði merka ritgerð um þetta um
miðbik síðustu aldar. Hann sýndi
fram á það að þessi heiti Norður-
Atlantshafsstraumur, sem við köll-
um Golfstrauminn, fellur norður
með vesturströnd íslands og heldur
þaðan suður með austurströnd
Grænlands. Hann hafði miklar upp-
lýsingar frá íslandsförunum og
Grænlandsförunum sem notuðu til
mælinga afdrift.skipsins frá einum
stað á annan. Síðan fóru Danir að
mæla strauma á Fyllu gömlu og
sýndu fram á það á 8. áratug
síðustu aldar að þessi heiti straum-
ur fór vestur og norður með ís-
landi. En það var þó íslendingur
sem fyrstur manna benti á þetta,
Einar Ásmundsson í Nesi. Hann
skrifaði 1861 grein í íslending sem
svar við fyrirspurn frá Jóni Hjal-
talín landlækni um hafísinn við ís-
land. Kveðst þar ímynda sér að ein-
hver grein af flóastraumnum (Golf-
straumnum) kljúfi sig svo, að fyrir
vesturlandi liggi straumurinn norð-
ur með landinu, og framhald af
honum sé straumur sá sem hann
nefnir fyrir norðan og austan. „Aft-
ur geri ég ráð fyrir að meginhluti
flóastraumsins slái sér austur með
landinu að sunnan og komi til veg-
ar sunnanstraumi í hafinu milli Is-
lands og Noregs, en af þessu leiði
austanstraum norður í íshafinu og
norðurstraum suður með suður-
strönd Grænlands.“ Þetta er mjög
merkilegt, að Einar bendir á að
Golfstraumurinn gangi suður með
Austfjörðum 15 árum áður en Dan-
ir sýna fram á það með mælingum.
Eftir það rekur svo hver leiðangur-
inn annan.“
Sandlægjan var ekki útdauð
En bókin um hafrannsóknir við
ísland teygir sig langt aftur fyrir
það er vísindalegar rannsóknir hóf-
ust. „Elsta heimildin er úr Snorra
Eddu. Þar eru 56 nöfn á fiskum
úr fiska- og hvalaþulu sem þá er i
til. Hún fylgir sem annex við Eddu.
Þar eru alls 60 nöfn, þar af 26 sem
notuð eru enn þann dag í dag. Á
sama tíma eru þekkt fimm engil-
saxnesk fiskanöfn. Öll þau hvala-
nöfti sem við notum í dag eru nefnd
í þessari hvalaþulu. Einnig fjallar
Konungsskuggsjá um miðja 13. öld
heilmikið um hvali og hegðun
þeirra. Þarna er mikið af merkileg-
um upplýsingum. Til dæmis er
stærðin á minni hvölunum mjög
nákvæm, en stærð stóru hvalanna
ráða þeir ekki eins við. Hvað rekur
svo annað. Biskupamir Oddur Ein-
arsson og Gísli Oddsson skrifa á
16. öld hvor sína bókina um nátt-
úru íslands þar sem er að finna
upplýsingar um fiska.“
En merkilegasta ritið á 17. öld,
sem Jón Jónsson nýtir í bók sinni,
er Um íslands aðskiljanlegar nátt-
úrur eftir Jón Guðmundsson lærða.
Og notar hann stórmerkilegar lit-
myndir úr handriti hans. Frægust
er myndin af sandlægju, en frægur
bresloir vísindamaður, F.C. Fraser
hjá British Museum, sýndi fram á
það í ritgerð 1970 að sandlægjan
sé það sem nú heitir gráhvalur. Var
talið að hann hefði verið veiddur
upp á Austur-Atlantshafi laust eftir
Krists burð. í Kyrrahafi var hún
enn til og hefur nú fjölgað þar. En
Baskar voru hér við land við hval-
veiðar í byijun 17. aldar og Jón
kynntist þeim vel. Teikningamar
af hvölum hefur hann fengið hjá
þeim. Þessi sandlægja, sem líka er
nefnd hjá Snorra, er þá enn til hér
á 17. öld þótt allir°haldi að hún sé
útdauð. Hjá Jóni lærða er heilmikið
af skemmtilegum lýsingum. Halldór
Hermannsson gaf út æfisögu Jóns
um 1924, en litmyndimar birtast
nú í fyrsta sinn. Svo er þama hand-
ritið íslands fískifræði eftir hinn
fræga Jón Grindvíking, sem ekki
hefiir verið birt fyrr. Þar eru
skemmtilegar lýsingar. Jón bendir
á að þar sé í fyrsta sinni getið um
rauðmagakökuna og lýst hrygningu
rauðmagans. Hjá þessum tveimur
mönnum er sambland af hjátrú,
hindurvitnum og vísindalegum at-
hugunum.
Skúli fógeti lýsir
missterkum árgöngum
Jón rekur heimildir og athuganir
áfram. Nú koma til Eggert Ólafsson
og Bjarni Pálsson, þá Niel
Horrebow og svo fyrsti fiskifræð-
ingurinn Olafur Olavius, sem skrif-
aði mikið um útgerðarhætti íslend-
inga, merkilegar athugasemdir,
segir Jón. „Og í lok 18. aldar kem-
ur gullpennaritgerð Skúla Magnús-
sonar. Sem landfógeti þekkti hann
auðvitað vel afla og aflabrögð á
þessu tímabili. Um þorskinn segir
hann að miklar sveiflur séu á milli-
fiski, en það er það sem við köllum
nú missterka árganga. ÞeirCkoma
fram í millifiskinum, og verður
Skúli fyrstur til að lýsa missterkum
árgöngum. Færeyski náttúrufræð-
ingurinn Nicolaj Mohr, sem sendur
var hingað og gaf út bók 1786,
hefur mikið af upplýsingum um
fiska og lægri dýr og eru myndir
frá honum í bókinni. Þá má fínna
miklar rannsóknir á fiski í dagbók
Sveins Pálssonar. Hann lýsir nýjum
tegundum og hefur áhyggjur af
þverrandi afla.
Ofveiði er ekki byjjuð á þessum
tíma, að því er Jón segir. Sveiflur
í aflabrögðum hafi stafað af um-
komuleysi íslendinga, litlum bát-
kænum og misjöfnum veðrum. Það
verður ekki fyrr en líða tekur á 19.
öldina og byijun þeirrar 20. Ekki
er hægt að sanna ofveiði fyrr en á
fyrstu áratugum þessarar aldar. Þá
höfðu Bretar byijað togveiðarnar
upp úr aldamótum. Hann minnir á
að við sögðum í landhelgisdeilunum
að ef við fengjum landhelgina í
okkar hendur skyldum við stjóma
veiðunum svo ekki yrði ofveiði. En
ekki liðu nema nokkur ár áður en
við vorum farin að veiða allan þann
fisk sem áður hafði verið veiddur
af öllum. „Það er mikið búið að
gera, en verður að halda í höndina
á flotanum og stjóma með harðri
hendi. Ef flotanum verður gefínn
laus taumurinn klárum við fiskinn
fljótlega," segir hann. „Ef ekki
hefði komið til kvótinn og þessar
ströngu reglur væmm við löngu
búnir að ofveiða og lítill þorskur
eftir."
Sem fyrr er sagt, lýkur fyrra
bindi af Hafrannsóknum við ísland
1937. Og í semna bindinu, sem Jón
Jónsson er að vinna að, fara að
koma í ljós áhrif veiðanna á ástand
fiskistofnanna. Þar er sagt frá land-
helgismálinu þar sem við urðum að
afla og tjalda öllum tiltækum gögn-
um, uppbyggingu stofnanna, síldar-
ævintýrinu og sfldarleitinni, lokun
Faxaflóa, sem var upphafið að að-
gerðum til varnar stofnunum, en
hugmyndin að lokun flóans kom
þegar fram á níunda áratug 19.
aldar. En það er önnur saga.
E.Pá.
ÍSLENSK FRAMLEIÐSLA,
SEM ER BETRIEN ÞAÐ BESTA FRÁ
ERLENDUM KEPPINAUTUM
Islensku pottarnir og pönnurnar eru nú á
yfir 15 þúsund heimilum. Look-pönnurn-
ar og pottarnir eru framleiddir úr áli með
sérstakri fargsteypuaðferð. Pannan hefur óvið-
jafnanlega hitaleiðni. Botninn er þykkur og
verpist aldrei. Pottarnir og pönnurnar eru
húðuð með níðsterkri húð sem ekki festist
við. Húðin er styrkt með ryðfríu stálneti, sem
hindrar slit og margfaldar endingu.
r
jDO COOKWAR <J
Jk
Yfir 80 útsölustaðir um allt land.
Framleitt af Alpan hf., Eyrarbakka.
Heildsöludreifing Amaro hf., Akureyri, s. 96-22831.
10 FRABÆRiR
TEGUNDIR
Steikarpönnur
Pottréttapönnur
Pottréttapönnur
Pottar með loki
Skaftpottar með loki
Glerlok
Glerlok
Kína panna (WOK)
STÆRÐIR
20, 24, 26, 28, 32 cm
24, 26, 28 cm
27, 28 cm
3, 4, 4.5, 5 lítrar
1.4, 2.1, 2.8 lítrar
16, 18, 20, 24, 26 ,28 ,32 cm
27 cm
30 cm