Morgunblaðið - 20.12.1988, Blaðsíða 30

30
peor flUflM'SP'ín f>Q íTTrnAfnTT.mfltJ fTICTAJHMTTiDÍTOM
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 20. DESEMBER 1988
7
Messað í tílefni bókar
eftirÁsgeir
Jakobsson
Mér er skylt að geta lítillar bókar
en snotrar, sem er einhvers staðar
á reki í jólastraumnum. Þessa litlu
bók, sem Högni Torfason fyrrum
ritstjóri hefur tekið saman með
ágætum, er um iðnað sem átt hefur
í hinu mesta brasi, og aðeins þrjú
fyrirtæki sem geta státað af langlífí
en fjöldi hlotið bráðan dauða, eða
dregist upp úr vesöld á nokkrum
árum.
Það er ekki á allra færi að skrifa
skemmtilega bók um niðursuðu
físks á dósir, en Högni gerir bókina
læsilega með líflegum og góðum
penna sínum. Hann byggir bókina
að stórum hluta á viðtölum við skil-
góða brautryðjendur en lætur fylgja
eigin sögulega umfjöllun. Viðtöl
heyra undir fagurbókmenntir þau
beztu, en rusl þau lökustu, en einn-
ig geta viðtöl verið hin bezta sagn-
fræði, ef sögumaðurinn er skil-
merkilegur og höfundur klæðir
einkafrásögn hans almennum sögu-
legum staðreyndum. Högni kann til
verka, enda langa æfíngu að baki.
Við íslendingar höfum misjafna
reynslu af iðnaði. Á kreppuárunum
var reynt að efla innlendan iðnað í
þeirri sjálfsþurftarhugsjón, ásamt
atvinnubótanauðsyn, sem menn
lifðu þá í. Þær tilraunir þróuðust
undir vemdarhöftum, og þau stóðu
nær óslitið fram að svonefndri „við-
reisn“, Flest var af vanefnum gert,
fjármágn ónógt, svo og kunnáttan
og iðnaðarvörur okkar urðu marg-
falt dýrari en innfluttar og gæðin
minni.
Iðnaður, sem þróast hafði með
þessum hætti, var náttúrlega van-
búinn til að mæta samkeppni. Hann
þurfti aukna kunnáttu, stóraukið
fjármagn og endurskipulagningu.
í uppbyggingu eftirstríðsáranna
beindust kraftamir að hraðfrysting-
unni, hún var nógu stórfelld
vinnsluaðferð til geymslu á okkar
mikla afla og flökunin létti fískinn
í flutningi.
Hraðfrystivinnslan náði ekki því
stigi að geta kallast iðnaður, hún
bætti ekki „hráefnið", það fremur
versnaði, og breytti því ekki í aðra
vöm. Auðvitað er fískur ekki hrá-
efni. Atama er ljóta tuggan:
„Frystihúsin vantar hráefni“, í stað
„físk til vinnslu". Nú mun loks upp
tekið af sumum fyrirtækjum að
auka og breyta þessari vinnslu í
iðnað hérlendis, en hingað til hefur
iðnaðarstig vinnslunnar verið í
markaðslandinu og þar með ágóða-
stigið í vinnslunni. Rekstur frysti-
húsanna f Englandi er spor afturá-
bak f þeirri æskilegu þróun, að físk-
ur sé fullunnin hérlendis til sölu í
verzlunum í markaðslandinu.
Verksmiðjur, sem milliliður milli
frystihúsa hérlendis og verzlana í
markaðslandi getur verið nauðsyn
í Bandaríkjunum, en ekki í næstu
löndum. Það er einhver meinloka í
rekstri frystihúsanna í Grímsbæ,
og að auki þröskuldur sem erfítt
er að stíga yfír, hinn mikli kostnað-
ur hérlendis.
Lagmetisvinnslan er iðnaður, og
hún skapar mikla atvinnu og fram-
leiðir vöm, sem á að geta skilað
verzlunarágóða, við emm ekki þar
í vinnslupuði, eins og í frysting-
unni, fyrir aðra til að hella út á
sósunni eða bæta kryddi í og taka
þar allan ágóðann.
Vegna miklu meiri afkasta í veið-
um en vinnslu og fólk vill að auki
borga sérstaklega fyrir ferskleika
físks, er haglegt tap á allri vinnslu
físks, ef það fæst að selja hann upp
úr sjó á réttu markaðsverði., en það
er líka dýrt að hafa fólk atvinnu-
laust og þó gefur næstbesta raunina
að vinna fiskinn á borð neytend-
anna. Það er tímabært að leggja
meiri áherzlu á lagmetisiðnaðinn
en gert hefur verið, en það er meira
að gera en segja það, að koma
íslenzkum iðnaði í samkeppnisað-
stöðu á erlendum mörkuðum. ís-
lenzkur iðnaður getur ekki bjargað
sér með yfirburða afköstum, eins
og fískveiðamar hafa lafað á. Svo
dæmi sé nefnt bjargast naumlega
rekstur togara hér á 5 þús. tonna
ársafla, en togari í samkeppnislandi
kemur vel út með 2.500 tonn. í
íslenzkum iðnaði er ekki að búast
við nema í bezta falli álíka afköstum
og í samkeppnislandi.
Það eru mörg ljón á veginum,
en það stærsta eru stjómvöld, sem
vita sér það til vinsælda að leyfa
almenningi að borga útflutningsat-
vinnuveginum gjaldeyri sinn með
Ásgeir Jakobsson
Bók Högna Torfasonar,
Saga Lagmetisiðnaðar-
ins, er tímabær bók og
að henni mikill fengur
í umræðuna um aukna
vinnslu fisks hérlendis.
fölskum krónum. „Það þýðir ekki
að leiðrétta gengið,“ segja stjóm-
völdin, „allur kostnaður eykst jafn-
harðan innanlands og þar með verð-
bólgan." Þetta er rétt. Síðan á dög-
um viðreisnarstjómarinnar hafa
stjómvöld ekki haft mannskap til
að leiðrétta gengi og um leið koma
í veg fyrir að gengisleiðrétting
eyddist jafnharðan á verðbólgubál-
inu.
Til að bjarga málum, þegar út-
flutningsatvinnuvegurinn er að
stöðvast, undir fölsku krónunni, er
gripið til svonefndrar millifærsluað-
ferðar, sem líka má kalla vasaað-
ferðina, fært úr einum vasa þegn-
anna í annan. Þessi aðferð hefur
reynzt vera endaleysa. Þar sem allt
hið sama byijar upp aftur og aftur,
þar til komið er upp svo flókið kerfí
í færslu milli vasa, að það hefur
leitt til stöðnunar, skuldasöfnunar,
og almennra vandræða.
Það er ekki hægt að koma lagi
á þjóðarbúskap með falska peninga
í umferð, það er margbúið að reyna
þá aðferð, og alltaf með sama ár-
angri.
Islenzka fískholdið gefur mark-
aðsmöguleikana umfram aðrá í lag-
metisiðnaði. í markaðsmálum er þó
við stóra að etja. Þessi iðnaður er
háþróaður víða um lönd og markað-
ir sem borgað gætu sig eru einmitt
í þeim löndum sem fullkomnasta
hafa vinnsluna á matvælunum.
Mikii verkkunnátta og markaðs-
þekking er þvi okkur höfuðnauðsyn.
Lagmetisiðja verður að vera fram-
tíðaratvinnuvegur.
Það leynir sér ekki á bók Högna
að fjárskortur til markaðsöflunar
ásamt of mikilli dreifíngu kraft-
anna, fyrirtæki of smá til að beija
sig inn á markaði og lagmetisiðnað-
ur því reynt að fara inná sömu braut
og fíystihúsin á sínum tíma, að
stofna til heildarmarkaðssamtaka.
Sölumiðstöð hraðfrystihúsanna
vann kraftaverk í markaðsmálum.
Sölusamtök íslenzkra fískframleið-
enda reyndust einnig vel á kreppu-
tímanum.
Hættan við þessháttar samtök
er svo jafnan sú að þau staðni, af
því að öryggissjónarmiðin verði um
of ríkjandi. Sé ftmdinn góður mark-
aður, er honum haldið með öllum
ráðum, en ekki leitað nægjanlega
hvort fínnast kunni annar betri.
Öryggi umfram allt er skiljanlegt
sjónarmið, þegar um stór heildar-
samtök er að ræða. íslenzk stjóm-
völd, sem eru með fíngur sína í öll-
um útflutningi, krefjast fyrst og
fremst öryggis.
Ef tilraun einstaklinga bregst er
strax hrópað: — Það verður að hafa
stjóm á þessu.
Frjáls samkeppni fær ekki tíma
til að sýna kosti sína vegna ríkjandi
stjómunaráráttu hériendis.
Högni rekur lagmetis- og niður-
suðusöguna hérlendis frá upphafí
og segir frá frumheijanum, Skotan-
um James Ritchie, sem hóf hér nið-
ursuðu á laxi 1858 í Borgamesi,
en flutti verksmiðjuna síðar upp
með Hvítá í nánd við Hvítárvelli.
Ritchie rak verksmiðju sína í 18 ár
eða til 1876. Með Ritchie vann
Hraðastaðir
eftir Steinar
Guðmundsson
Nýlega vakti Sigríður Halldórs-
dóttir athygli mína á því í Mbl. að
eigendur Hraðastaða í Mosfellsdal
hefðu boðið ráðamönnum sveitar-
innar Hraðastaðahólinn ásamt hús-
um og útihúsum að gjöf í þeim til-
gangi að bjarga megi frá gleymsku
þeim þætti byggðasögu sveitarinn-
ar, sem þarna er að mást út.
Seinna sá ég svo í sama blaði
greinargerð frá bæjarstjóra Mos-
fellsbæjar að gjöf þessari hafí verið
hafnað og réðu þar úrslitum at-
kvæði yngri kynslóðar þótt sú eldri
vildi þiggja.
Ég er svo heppinn að hafa sótt .
ást mína til landsins upp í Mosfells-
dal og tel mig því ekki geta látið
skammsýni ungra manna 1 bæjar-
stjóm Mosfellsbæjar afskiptalausa
þegar þeir af óvitaskap slá á fram-
réttar hendur ungs fólks sem býður
fram föðurleifð sína sem gjöf til
þjóðarinnar svo bjarga megi frá
glötun sýnishomi af menningu nán-
ustu fortíðar.
En þama er vð löglegan meiri-
hluta réttkjörinna ráðamanna að
eiga og því ekkert við þessu að
gera. En tilfínningar mínar vil ég
samt láta flakka.
Upp á Hraðastaðahólinn kom ég
fyrst sem stráklingur á leið í göng-
ur. Þar bjó Qallkóngurinn og í
mínum'hUga eitthvað meira heldur
en venjulegur maður. En það er
fleira í Mosfellsdalnum heldur en
Hraðastaðir. Þar er Kýrgil, þar sem
blindur höfðinginn er sagður hafa
falið silfrið áður en hann sló þrælun-
um saman og kom þeim fyrir í dý-
inu. Þar er Guddulaug með dulinn
lækningamátt í hveijum dropa. Þar
em Hestbrekkur, þar sem bændur
skildu eftir í hafti alla þá hesta sem
þeir gátu við sig losað áður en þeir
riðu til Alþingis með sitt trúss. Þar
er Tröllafoss, sem á í samkeppni
við Miklugljúfur í Arisóna um hylli
túrista sem baksvið í tilraunum
þeirra til að gera hvem annan
ódauðlegan með hjálp dýrustu
myndavéla. Og svo telja þeir sig
þama í niðursveitinni geta komið
fram við okkur dalbúa á BörBör-
son-vísu. Nei, við verðleggjum
hvorki náttúrufegurð né sögu lands-
ins.
Nú er það okkar að duga eða
drepast — okkar dalbúa. Ef boð
æskufólksins á Hraðastöðum stend-
ur enn, þá ber okkur að taka því.
Þetta tækifæri gefst ekki aftur; og
svo erum við líka dauðleg — bæði
þeir í niðursveitinni og við á sögu-
slóðum, en okkur var falið landið
og sagan við varðveislu.
Dalbúar em það margir, bæði
grónir og aðfluttir, að þeim ætti
ekki að vera skotaskuld úr því að
rotta sig saman og gefa dalnum
slnum jafn mörg dagsverk og með
þarf til að rikka Hraðastaði upp og
girða hólinn og ganga frá setri sem
Steinar Guðmundsson
„Nú er það okkar að
duga eða drepast —
okkar dalbúa. Ef boð
æskufólksins á Hraða-
stöðum stendur enn, þá
ber okkur að taka þvi.
Þetta tækifæri gefst
ekki aftur.“
ekki þyrfti að vera þeim til skamm-
ar.
Þegar þeir sem til Þingvalla fara
komast yfir Ásana neðan dalsins
losna augu þeirra við hörmungina
sem malarsjúkir Mosfellingar með
sveitarstjómina í broddi fylkingar
hafa skilið eftir sig allt frá brekku-
brún ofan Ullamessins upp undir
Helgafell og niður með Varmá og
jafn langt sem augað eygir í átt til
Esjunnar beggja megin Köldu-
kvíslar, án þess að gera svo mikið
sem tilraun til að krafsa yfír
skömmina. Þar stendur margur fer-
fætlingurinn þeim framar.
Við skulum því gefa ferðafólkinu
dalinn með okkur. Leyfa þeim að
sjá að þar býr fólk sem ber virðing-
ur fyrir landi og sögu. Fyrst komum
við að Tjaldanesi þar sem Egill
Skallagrímsson, fyrsti höfðingi
dalsins, var heygður. Svo lítum við
í áttina til Skammadals þar sem
stúlkan villtist með brauðið dýra
og gaf okkur forsmekk að því að
við emm abyrg fyrir því sem okkur
er trúað fyrir. Og hinum megin í
dalnum er minningakirkjan sem
reist var þar sem pokapresturinn
sigraði kirlquvaldið og andinn
flaug. Og ekki má gleyma fjós-
haugnum við býlið þama undir fell-
inu því þar innsigluðu sjálfstæðir
dalbúar prókúmrétt sinn frá Guði
þegar stela átti klukkunni hans.
Nei, við dalbúar megum ekki láta
deigan síga, við megum ekki sleppa
þessu tækifæri úr greipum okkar.
Við eigum ekki dalinn, við eigum
bara að gæta hans og skila honum
sem heillegustum til þeirra sem á
eftir koma.
Malarpúkamir eyðilögðu farveg
árinnar sem öldum saman var búin
að hagræða sér í landslaginu. Hún
mglaðist og tmflaðist og mddist
niður úr eigin botni uns blessaðar
Andrés Fjeldsted og hans sonur
Sigurður, reyndi fyrir sér á Eng-
landsmarkaði með soðinn óg súrs-
aðan lax nokkur eftir aldamót, en
ekki gekk það. Þá var það næst,
að Pétur H. Bjamason stofnaði nið-
ursuðuverksmiðju íslands 1906
vestur á ísafírði. Það gekk allt með
sóma hjá Pétri. Hann sauð niður
skarkolaflök og sfðar heilagfíski-
bollur og fékk útlend heiðursverð-
laun á sýningu 1908 í Róm og
Berlín sama ár, og 1. verðlaun á
Landbúnaðarsýningu í Árósum
1909 og „Niðursuðuverksmiðja ís-
lands útnefnd Konunglegur hirð-
sali“.
í nóv. 1912 brann vömgeymsla
verksmiðjunnar og hætti þá Pétur
rekstrinum á ísafírði og fluttist til
Reykjavíkur, þar sem hann hélt
verksmiðjurekstrinum áfram undir
sama nafni og 1914 gekk Tómas
Jónsson kjötkaupmaður í félag við
hann og ráku þeir verksmiðjuna
saman til ársins 1917. í verksmiðj-
unni syðra var soðið niður bæði
kjöt og fískur og þar gerð tilraun
með gaffalbita.
Af því að svona vel tókst til hjá
Pétri, að reksturinn gekk bærilega
og varan viðurkennd sem góð vara,
segir Högni það undarlegt að ekki
skyldi framhald verða á þessari iðju.
Það sýnist ekkert gerast í þessum
iðnaði markvert fyrr en Norsaram-
ir Símon Olsen og O.G. Syre fóm
að stunda rækjuveiðar frá ísafirði
1935, eftir nokkra tilraunaveiði.
(fyrst 1924) og stofnuðu 1935
ásamt fleimm hlutafélagið Kampa-
lampa hf. til ap setja á fót rækju-
verksmiðju á ísafírði. Rækjuverk-
smiðja ísafjarðar var eitt af of-
beldisverkum Kratanna á ísafírði.
Kampalampi h.f. hafði verið
stofnaður af einkaaðilum (Syre,
Olsen o.fl.), en Kratar réðu bæjar-
stjóminni og neituðu um leyfí og
lóð og réðust í þetta sjálfír, bæjar-
stjómin, sem átti hauk í homi þar
sem vom stjómvöld þessa tíma,
Kratar og Framsókn og áttu sér
pólitíska nefnd, Fiskimálanefnd,
sem réð öllum styrkveitingum til
nýjunga á þessum tíma í sjávarút-
vegi. Kratamir settu náttúrlega
verksmiðjuna á hausinn fljótlega.
Þeir em óheillafuglar í rekstri.
Kratanáttúran að jafna niður á við
passar ekki í viðskiptalífínu.
Högni fer kurteislega í þessa frá-
sögn, en alveg nægjanlega. Þetta
var mikið hitamál eins og öll pólitík
á ísafírði í þann tíma. Af brautryðj-
klappimar undan Gljúfrasteini
sögðu hingað og ekki lengra — og
við það situr. Laxneslækurinn þótt-
ist mega gera eins, hann varð líka
að sætta sig við að vera rændur
náttúrorennslinu. Og einhveijum
spekúlöntum sem héldu að laxaseiði
þyrftu ekki á vatni að halda til að
alast upp í markaðsvöm tókst að
telja sveitarstjóminni trú um ágæti
þessarar nýju eldisaðferðar, og með
blessun yfírvaldsins var viðkvæm-
um gróðrinum síðan flett ofan af
Laxnesseymnum, en seyðin sem
alast áttu upp á þurru komu auðvit-
að aldrei og hið hroðalega landbrot
sker saklausan í augu. Gróður er
bara gróður og gamalt hús baggi.
Einskis virði. Og til að kóróna allar
skemmdimar þá sendi sveitar-
stjómin stóra jarðvinnsluvél og lét
hana tæta sundur eitt sérstæðasta
menningartákn síns tíma — kutta
Þrætumóann í sundur alveg að
ástæðulausu og skilja gapandi sárin
eftir, vindinum og veðmm til dund-
urs.
Og svo er talað um landvemd.
Oj bara.
Nei, við dalbúar verðum að taka
til okkar ráða. en ég veit ekki hvem-
ig á að ná okkur saman. Þess vegna
skrifa ég þessa grein því Morgun-
blaðið, rekst vafalaust á marga sem
fínnst taka þvf að sinna einhveiju
öðra en sjálfu sér.
Tryggjum okkur verkefnið í vetur
og heíjumst handa í vor.
Með bestu kveðju.
Steinar Guðmundsson.
Villunni, Minna-Mosfelli.
Höfundur er áhugamaður um
náttúruvemd.