Morgunblaðið - 28.07.1998, Blaðsíða 32

32 ÞRIÐJUDAGUR 28. JÚLÍ 1998
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 28. JÚLÍ 1998 33

STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI
FRAMKVÆMDASTJÓRI
RITSTJÓRAR
Árvakur hf., Reykjavík.
Hallgrímur B. Geirsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
LÆRDOMSRIT ÞYDD
Á ENSKU
ÞAÐ HEFUR óneitanlega háð nokkuð rannsóknum á
hugmyndum og sögu sextándu, sautjándu og átjándu
aldar að nokkur merkustu fræðirit þessa tíma eru rituð á
latínu og því fæstum aðgengileg. Nýlegar bækur um ís-
lenska bókmenntasögu þessa tímabils og bókmenntakenn-
ingar gefa til dæmis ekki nægilega góða heildarmynd af
viðfangsefninu vegna þess að þar eru þessi rit ekki skoðuð
nægilega vel. Það er því mikið fagnaðarefni að tveir ungir
íslenskir latínumenn, Gottskálk Jensson og Svavar Hrafn
Svavarsson, hafa ráðist í það mikla verkefni að þýða eitt
þessara rita, Kirkjusögu Islands eftir Finn Jónsson, sem
kom út á árunum 1772 til 1778. Þetta er gríðarmikið rit,
eins og fram kom í viðtali við Gottskálk í síðustu Lesbók,
og hefur að geyma sögu íslenskrar kirkju frá kristnitöku til
daga Finns Jónssonar sem tengist vitanlega flestu því sem
fram fór í hugmyndalegu og stjórnmálalegu lífi þjóðarinnar
á þessum tíma. Það er sömuleiðis fagnaðarefni að Gottskálk
hyggst þýða bókmenntasögu Hálfdans Einarssonar skóla-
meistara á Hólum sem kom út árið 1777. Er þar um annað
gríðarmikið latínurit að ræða og mikilvægt fyrir skilning
okkar á menningu og hugmyndum þessa tíma. Er ástæða til
að hvetja til stuðnings við þessi verkefni.
Eitt stingur þó í augun við þetta framtak Gottskálks og
Svavars Hrafns en það er að þeir þýða á ensku. í Lesbók-
arviðtalinu segir Gottskálk ástæðurnar vera þær að verkið
verði aðgengilegra fyrir erlenda fræðimenn á ensku en auk
þess séu möguleikar á útgáfu meiri en ef þýtt væri á ís-
lensku. Sömuleiðis segir Gottskálk að á ensku sé hægt að
halda hinum alþjóðlega húmaníska orðaforða sem er á
verkinu en hann myndi tapast að miklu leyti í íslenskri þýð-
ingu. Allt eru þetta skiljanleg rök fyrir því að þýða verkið á
ensku en það er hins vegar háskalegt að fylgja þeim, háska-
legt fyrir íslenska tungu því þau gætu átt við um nánast
hvaða texta sem er. Með þessum rökum gætu íslenskir rit-
höfundar komist að þeirri niðurstöðu, að það væri betra og
hagkvæmara að skrifa á enska tungu vegna þess, að mark-
aðurinn fyrir bækur á ensku væri stærri en fyrir íslenskar
bækur.
Þetta eru vafalaust rök sem við eigum eftir að heyra æ
oftar á næstu árum og áratugum en við hljótum að vilja
svara þeim með rökum um mikilvægi þess að tryggja fram-
tíð íslenskrar tungu.
LJÓSMÆÐRADEILAN
EFTIR VIKU ganga um 40 ljósmæður út af Landspítal-
anum að öllu óbreyttu. Undirrótin að uppsögnum
þeirra er óánægja með launamál. Ljósmæður telja sig ekki
lengur geta sætt sig við að álag og ábyrgð aukist en að ekki
sé komið til móts við þær á nokkurn hátt varðandi kaup og
kjör.
Þótt sjálfsagt sé einhver munur á stöðu ljósmæðra og
hjúkrunarfræðinga er þó ljóst, að uppsagnir ljósmæðra eru
af sama toga. Þótt tekist hafi að forða þeim ósköpum, sem
stefndi í með uppsögnum hjúkrunarfræðinga fyrir síðustu
mánaðamót er þó ljóst, að enn er veruleg óánægja í þeirra
hópi. Ljósmæður vinna að sumu leyti enn sérhæfðara starf
en hjúkrunarfræðingar og sennilega er enn erfiðara að
manna þeirra stöður en hjúkrunarfræðinganna.
Á hinn bóginn fer ekki á milli mála, að það er einfaldlega
ekki hægt að vera án ljósmæðra. Um það þarf ekki að hafa
mörg orð. Þess vegna er mikilvægt að viðmælendur þeirra
leiti allra hugsanlegra leiða til þess að finna lausn á þess-
ari deilu. Meðan á deilu hjúkrunarfræðinga stóð lýsti
Morgunblaðið þeirri skoðun, að lengra yrði ekki gengið í
niðurskurði á sjúkrahúsunum. Við búum nú við góðæri.
Þjóðin á að geta borgað starfsfólki sjúkrahúsanna sóma-
samleg laun. Nú er betri tími til að leiðrétta það, sem
aflaga hefur farið í launamálum heilbrigðisstéttanna en
nokkru sinni fyrr á þessum áratug. Þótt forystumenn
verkalýðsfélaganna hafi haft uppi orð um, að almennir
launþegar geti ekki sætt sig við, að aðrar stéttir fái kjara-
bætur umfram það sem um hefur verið samið á almennum
vinnumarkaði er ljóst, að launþegar almennt eru sama
fólkið og þarf á þjónustu sjúkrahúsanna að halda og óskar
þess eindregið að hún sé á svipuðu stigi og það besta sem
þekkist.
Samskiptatunfflimál í norrænu samstarfi
Enska -
ógnun eða
eðlileg
þróun?
Ekki er óalgengt að heyra ensku talaða í
bland við norrænar tungur á norrænum ráð-
stefnum og fundum. Mörgum þykir sú þróun
varhugaverð, þó að öðrum þyki hún jafnvel
eðlileg. Margrót Sveinbjörnsdóttir grennsl-
aðist fyrir um ólík viðhorf fólks með reynslu
af norrænu samstarfí og gluggaði í orðalista
sem gefnir hafa verið út með það fyrir aug-
um að auðvelda þessi samskipti.
EIN af grundvallarforsendum
norræns samstarfs hingað
til hefur verið að Norður-
landaþjóðimar hafa getað
gert sig skiljanlegar innbyrðis á nor-
rænum tungumálum. I stórum drátt-
um hafa Norðmenn, Svíar og Danir
þannig getað talað sitt eigið móður-
mál, Finnar og Álandseyingar
sænsku og Grænlendingar, Færey-
ingar og íslendingar dönsku. Hin
svokallaða skandinavíska hefur auk
þess verið áberandi á ráðstefnum og
annars staðar þar sem Norðurlanda-
búar koma saman og skiptast á skoð-
unum. í seinni tíð er enska þó einnig
orðin áberandi á þessum vettvangi og
þykir mörgum sú þróun varhugaverð,
þó að öðrum þyki hún jafnvel eðlileg.
A fjölmennri æskulýðsráðstefhu
Vestnon’æna ráðsins, sem haldin var í
Reykjavík nýverið, vom þessi mál
m.a. til umræðu og þar kom fram sú
afdráttarlausa afstaða þátttakenda að
danska skyldi áfram vera samskipta-
mál vestnomænu þjóðanna, Islend-
inga, Færeyinga og Grænlendinga.
Meðal íyrirlesara var Vigdís Finn-
bogadóttir, fyrrverandi forseti Is-
lands, sem gerði mikilvægi dönskunn-
ar fyrir þessar þjóðir að umtalsefni.
Sigvarður Ari Huldarsson, formað-
ur Æskulýðssambands Islands, segir í
samtali við Morgunblaðið að fyrsta
reynsla sín af norrænu sam-
starfi fyrir allmörgum árum
hafi verið á þá lund að hann
hafi verið sendur út á ráð-
stefnu í staðinn fyrir
dönskumælandi félaga sem
forfallaðist. Hann hreyfði
mótbámm, þar sem hann taldi sig
ekki nógu sleipan í dönsku. Hann varð
heldur undrandi þegar honum var
svarað á þessa leið: „Það skiptir engu
máli - við tölum saman á ensku.“ Svo
fór að hann tók þátt í ráðstefnunni,
þar sem enska hafði verið tekin upp
sem aðalmál, að kröfu Finna.
Túlkað fyrir Finna
og íslendinga
Annars segir hann að á flestum
þeim norrænu ráðstefnum og fundum
sem hann hafi tekið þátt í hafi verið
töluð einhvers konar skandinaviska.
Fari einhver sérstaklega fram á það
að fá að tala ensku sé oftast orðið við
þeirri ósk. Hann segir það þó athygl-
isvert að sjálfur hafi hann í raun lært
langmesta dönsku af því að taka þátt
í evrópsku samstarfi, þar sem fulltrú-
ar Norðurlandanna eigi oft með sér
óformlega fundi til þess að stilla sam-
an strengi - og þá fari umræður vit-
anlega fram á norrænum málum og
engu öðru.
Stefna Norðurlandaráðs hvað sam-
skiptamál varðar er skýr, á þeim
vettvangi eru töluð norræn mál,
nema hvað boðið er upp á túlkun fyr-
ir Finna. Á síðustu tveimur þingum
Norðurlandaráðs hefur raunar einnig
verið túlkað yfir á íslensku fyrir þá
sem þess hafa óskað. Berglind Ás-
geirsdóttir, framkvæmdastjóri for-
sætisnefndar Norðurlandaráðs, segir
ensku aldrei vera aðalmálið á fundum
á vegum ráðsins. Á síðari árum hefur
samstarf Norðurlanda og Eystra-
saltsríkjanna aukist til muna en
Berglind bendir á að þar séu menn
ekki betur settir með enskuna, þar
sem enskukunnátta sé ekki það al-
menn í þeim löndum, svo þar sé oft
valin sú leið að túlka yfir á rússnesku.
Norræna ráðherranefndin skipaði
í desember 1996 starfshóp um nor-
ræna málstefnu, en hlutverk hans
var að vinna að mótun norrænnar
málstefnu. Hópurinn skilaði nýlega
skýrslu til mennta- og menningar-
málaráðherra Norðurlandanna með
tillögum um norræna málstefnu og
samkvæmt upplýsingum frá
menntamálaráðuneytinu er þar lýst
þremur meginmarkmiðum. Þar ber
fyrst að telja að norræn málstefna
hafi að markmiði að skandinavísku
tungumálin verði áfram rammi um
norrænt samstarf, þá skal leitast við
að viðhalda gagnkvæmum
málskilningi og menning-
artengslum og þróa áfram
með sérstakri árherslu á
finnsku, færeysku, græn-
lensku, íslensku og
samísku. Þá skal styrkja
færni Norðurlandabúa í að skilja
hverjir aðra á töluðu jafnt sem skrif-
uðu máli, með útgangspunkt í því
sem þjóðirnar eiga sameiginlegt
hvað varðar menningu og tungumál.
Tillögurnar hafa einnig verið lagðar
fyrir samstarfsráðherra Norður-
landanna til umsagnar, og þeir munu
síðan væntanlega leggja þær fyrir
Norðurlandaráðsþing í haust.
Sigríður Anna Þórðardóttir al-
þingismaður situr í forsætisnefnd
Norðurlandaráðs og hefur einnig
verið fulltrúi íslands í Norðurlanda-
nefnd ráðsins. Hún er hlynnt því að
íslendingar og Finnar eigi kost á
túlkun. „Hinir vilja stundum gleyma
því að þarna eru þjóðir sem ekki
nota sitt móðurmál og standa því
ekki jafnt að vígi. Það er ekki hægt
að líta framhjá því að aðstaðan er
allt önnur,“ segir hún. Sigríður Anna
segir að á þeim sjö árum sem hún
hafi tekið þátt í starfi Norðurlanda-
ráðs hafi aldrei komið upp sú spurn-
ing hvort tala eigi ensku en segist
Enskan er að
verða eins
konar „lingua
franca“
t.d. vita til þess að víða í norræna
háskólasamfélaginu sé enskan orðin
áberandi.
Dr. Sigríður Dúna Kristmunds-
dóttir, dósent í mannfræði við Há-
skóla Islands, segist hafa orðið vör
við miklar breytingar hvað þetta
varðar frá því að hún fór að taka
þátt í norrænum ráðstefnum. „Það
er að gerast um allan heim á mínu
fræðasviði, mannfræðinni, og ég
held að það eigi við um öll félagsvís-
indin og líklega víðar, að enskan er
að verða eins konar „lingua franca".
Hún er að verða það tungumál sem
allir skilja og allir geta talað saman
á, eins konar esperanto í fræðunum.
Síðustu sex árin hef ég t.d. setið í
nefnd á vegum Norrænu ráðherra-
nefndarinnar sem hefur með rann-
sóknir á samskiptum manns og nátt-
úru að gera og þar hefur allt starfið
farið fram á ensku. Það er einfald-
lega vegna þess að fræðimennirnir
skrifa á ensku og það er aukaálag að
vera sífellt að þýða á milli,“ segir
Sigríður Dúna.
Tala gjarnan skandinavísk
mál utan fundartíma
Hún er einnig í norrænum rann-
sóknahópi sem rannsakar kvenna-
hreyfingar og þar er sömuleiðis töl-
uð enska. „Þar var það raunar upp-
haflega vegna þess að Finnarnir
báðu um það. Hitt er annað mál að
svo tala menn gjarnan saman á sín-
um skandinavísku tungumálum utan
fundartíma, þegar menn setjast til
borðs eða spjalla um daginn og veg-
inn. En þegar þarf fræðilega ná-
kvæmni og það verður að vera ljóst
að allir skilji hver annan þá tala
menn orðið ensku,“ bætir hún við.
„Loksins skildu allir alla og allir
stóðu jafnt að vígi“
„Ráðstefnur norrænna mannfræð-
inga voru alltaf haldnar á norrænu
tungumálunum og þegar ég byi-jaði
að sækja þær fyrst fyrir um tuttugu
árum, þá fannst mér þetta mjög sér-
kennilegt, því það var alveg ljóst að
Danirnir skildu bara Danina og
Norðmennirnir bara Norðmennina
o.s.frv. Þá fór maður að velta fyrir
sér hvers vegna fólk væri yfirleitt að
fara að heiman. Mér fannst skilnings-
skorturinn á milli Norðurlandanna
vera svo mikill og umræður eftir því
ómarkvissar, að ráðstefnuhugmyndin
datt um sjálfa sig. Þessi ráðstefna var
svo haldin hér á Islandi 1990, og þá
tókum við þá ákvörðun að halda hana
á ensku. Þetta var auðvitað mjög erf-
ið ákvörðun en niðurstaðan varð sú
að mannfræðingarnir sem hingað
komu á ráðstefnuna voru afskaplega
ánægðir, margir hverjir búnir að sitja
árum og jafnvel áratugum saman á
norrænum ráðstefnum og ekki skilið
nema helminginn og nú loksins skildu
allir alla og allir stóðu jafnt að vígi.
Enginn talaði sitt móðurmál en ensk-
an var orðin vinnumál. Menn nota
það þegar þeir eru að vinna þau verk
sem eru unnin í samstarfmu og svo
„prata“ þeir sína skandinavísku í
huggulegheitunum," segir Sigríður
Dúna.
Gagnkvæmur skilningur
er aðalatriðið
Á norrænum ráðstefnum sagn-
fræðinema, sem haldnar hafa verið á
undanförnum árum, m.a. hér á Iandi
á síðastliðnu hausti, vakti það athygli
að fyrirlestrar og umræður fóru að
nokkru leyti fram á ensku. Björn Ingi
Hrafnsson, sagnfræðinemi og þáver-
andi formaður Félags sagnfræði-
nema, sem tók þátt í skipulagningu
ráðstefnunnar, segir að aðstandendur
hennar hafi litið svo á að gagnkvæm-
ur skilningur væri aðalatriðið, enda
hafi umræður verið mjög gagnlegar
og skynsamlegar þar sem allir hafi
skilið það sem fram fór.
„Á ráðstefnu í Árósum fyrir tveim-
ur árum bar enn meira á enskunni en
hér á landi í fyrra. Við lögðum meiri
áherslu á að fólk talaði skýrt og hæg-
ar, svo allir fengju nú skilið eitthvað,"
sagði hann.
Björn Ingi er á því að yngri kyn-
Norðmenn skilja best hin
N orðurlandamálin
RANNSÓKNIR hafa leitt í ljós að
Norðmenn eiga tiltölulega auð-
veldast með að skilja granntung-
urnar og að þeir skilja sænsku bet-
ur en dönsku. Norska er sömuleið-
is það mál sem nágrannaþjóðirnar
skilja best. Aftur á móti eiga Danir
og Svíar öllu erfiðara með að
skilja hver annars tungur og eink-
um og sér í lagi virðast Svíar eiga
erfitt með að skilja Dani.
Erfiðast fyrir Finna
að skilja talaða dönsku
Sem kunnugt er þá er finnska
ekki norrænt mál, en þar í landi er
sænska kennd sem fyrsta erlenda
tungumál, líkt og danska hefur ver-
ið fyrsta erlenda tungumál í ís-
ienskum skólum, þó að þar sé raun-
ar að verða breyting á. Finnlands-
sænski minnihlutinn, sem er álíka
fjölmennur og íslendingar allir, tal-
ar sænsku sem íslendingum og
Norðmönnum þykir yfirleitt mun
betra að skilja en sænsku Svía.
Örðugleikar Finna við að skilja
talaða dönsku eru álitnir einn
stærsti þröskuldurinn í norrænum
tungumálasamskiptum. Samiska
er skyld finnsku en þau mál eru þó
ekki skiljanleg innbyrðis. Flestir
Samar hafa vald á einhveiju hinna
þriggja mála, finnsku, sænsku eða
norsku. Grænlenska er alls óskyld
Norðurlandamálunum en þar í
landi er danska annað tungumál
flestra, rétt eins og í Færeyjum.
Tala hægt og skýrt
Á vegum Norðurlandaráðs hefur
verið gefið út Ieiðbeiningaritið Att
förstá varandra i Norden fyrir
Norðurlandabúa sem vilja gera sig
betur skiljanlega í samskiptum við
norræna nágranna sína. Þar eru
meðal annars gefin eftirfarandi
ráð:
- Ekki tala of hratt.
- Vandið framburð.
- Þegar því verður við komið,
notið þá orð sem eru sameiginleg
norrænu tungumálunum. Danir og
Norðmenn geta t.d. sagt bara í
stað kun og Svíar bara í stað end-
ast.
- Dönum er ráðlagt að nota
töluorðin femti, sexti o.s.frv. í stað
lialvtreds og tres.
- Verið ófeimin við að spyrja og
biðja um nánari útskýringar ef
eitthvað er óljóst.
Sýnishorn úr leiðbeiningaritinu
Att förstá varandra i Norden:
danska norska sænska
lejlighed leilighet tilfálleAágenhet/váning
rolig rolig lugn
morsom morsom rolig
netop nettopp precis/alldeles
udvalg utvalg utskott/kommitté
Á frétta-
stofum er
víða pottur
brotinn
Einhverju er ábótavant í bandarískri frétta-
mennsku þegar sannleikurinn virðist
stundum ekki vera helsta keppikeflið
lengur, skrifar bandaríski blaðamaðurinn
Richard Harwood. Hann telur að helst
skorti góða ritstýringu.
slóðin hafi önnur viðhorf til norrænna
samskipta en hingað til hafi tíðkast.
Enskan sé henni jafnvel tamari en
norræn mál, jafnvel þó að danska hafi
hingað til verið fyrsta erlenda tungu-
málið sem kennt er í grunnskólanum,
og flestir hugsi sem svo að ekki skipti
öllu máli hvaða tungumál sé talað,
heldur að menn skilji hver annan.
„Ég tók sérstaklega eftir því, að nor-
rænu sagnfræðinemunum þótti ekk-
ert athugavert við að nota ensku sín á
milli og margir gerðu það að fyrra
bragði. Ég held því að þjóðemis-
rembingur varðandi norrænu tung-
una sé á undanhaldi, að minnsta kosti
meðal yngiá kynslóðarinnar," segir
hann.
„Mikilvægt að við förum ekki
alveg yfir í enskuna“
Laganemar við Háskóla Islands
hafa lagt áherslu á að nota norræn
tungumál í samstarfi við aðra laga-
nema á Norðurlöndunum. Jóhanna
Bryndís Bjarnadóttir, laganemi á
fjórða ári og forseti Islandsdeildar
ELSA, sem eru samtök evrópskra
laganema, fór á norrænt laganema-
mót í Tromso í Noregi í byrjun júní
en þar var á fimmta tug laganema
frá flestum lagadeildum á Norður-
löndunum. „Þar var ekki einn maður
sem talaði ensku. Þar töluðu Svíar,
Danir og Norðmenn sitt tungumál
og við Islendingarnir og Finnarnir
héngum með og töluðum skandinav-
ísku. I þessu umhverfi hefði engum
dottið í hug að tala ensku, en auðvit-
að skilja ekki allir allt sem hinir
segja og það þarf vissa þjálfun til að
hlusta eftir hinum tungunum," segir
hún. „Annars er norrænt samstarf
laganema aðallega fólgið í norræn-
um laganemavikum sem eru haldnar
á hverju ári í öllum löndunum. Þá
koma í heimsókn 15-20 manns frá
öðrum Norðurlöndum og þá er oft-
ast töluð skandinavíska - þó að
enska heyrist auðvitað líka. Auk
þess er haldin norræn málflutnings-
keppni laganema í júní á hverju ári
og hún fer alfarið fram á Norður-
landatungumálum. Ég held að það
sé mjög mikilvægt að við förum ekki
alveg yfir í enskuna því að Norður-
landaþjóðirnar eru það sterkar sam-
an í alþjóðlegu samstarfi og eitthvað
sem tengir þær ennþá meira saman
er þessi sameiginlega tungumálaarf-
leifð. Ég held að það sé mjög mikil-
vægt að halda áfram að tala saman á
Norðurlandamálum þótt það kosti
kannski einhverja fyrirhöfn. Oft er
það fyrst og fremst feimnin sem ís-
lendingar þurfa að vinna bug á.“
Snjólaug Ólafsdóttir, skrifstofu-
stjóri Norðurlandaskrifstofu í forsæt-
isráðuneytinu, gerir nokkurn grein-
armun á hópum í norrænu samstarfi
og tungumálanotkun þeirra. T.d. seg-
ir hún það alveg ljóst að enskan sæki
á í öllu vísindasamstarfi á þeim vett-
vangi. „Það er vegna þess að enska er
samskiptamálið þar og allir norrænir
vísindamenn sem eru einhvers megn-
ugir, a.m.k. á raunvísindasviði, birta
sínar greinar á ensku. Þannig að ég
veit að það ber alltaf við öðru hvoru
að þeir tali ensku á samnorrænum
fundum. Vilji menn það ekki eiga þeir
tvo kosti, annar er sá að sleppa því að
taka þátt í fundunum en hinn er að fá
túlk. Mér finnst að samskiptin séu
það sem skiptir mestu máli, þannig
að sé það vandamál að tjá sig á ein-
hverju norrænu málanna, þá eigum
við að viðurkenna það að í þessu sam-
hengi sé töluð enska,“ segir hún.
Hvað varðar norræn samskipti fólks í
frjálsum félagasamtökum bendir hún
á að þar séu margir sem ekki hafi
endilega háskólamenntun og jafnvel
ekki mikla framhaldsskólamenntun.
„Þá finnst mér einboðið að við eigum
að gera allt sem hægt er til að hjálpa
til með túlkun þegar þess þarf. Þegar
kemur að samskiptum okkar emb-
ættismannanna finnst mér að við get-
um bara lært málin. Ef við eigum í
einhverjum vandræðum, þá er boðið
upp á fín norræn tungumálanám-
skeið, t.d. hjá Endurmenntunarstofn-
un. Mér finnst okkur engin vorkunn.
Stjórnmálamenn gera þetta líka og
vilja það en mér finnst líka einboðið
að séu þeir í vandræðum þá eigi bara
að túlka fyrir þá,“ segir Snjólaug og
bætir við: „Mér finnst samskiptin
skipta það miklu máli að þau eiga að
sitja í fyrirrúmi."
AÐ væru mistök að gera
ráð fyrir því að einföld
lausn sé til á þeim vanda-
málum sem leitt hafa til
hrapallegra mistaka í blaða-
mennsku undanfarið. Þau eru af-
sprengi fyrirtækjarekstrar sem
virðist lítt móttækilegur fyrir
breytingum og blindur á eigin veik-
leika.
Fyrir hartnær tuttugu árum
skaut upp kollinum sláandi veikleiki
í bandarískum fjölmiðlaheimi í tilfelli
Janet Cookes og fjölda minna áber-
andi atvika af svipuðu tagi á sama
tíma. Cooke hlaut Pulitzer-verðlaun-
in fyrir hönd The Washington Post
fyrir frásögn af átta ára heróínsjúk-
lingi þar sem einungis eitt hafði orð-
ið útundan: Sannleikurinn.
Skortur á ritstýringu
Það sem gerðist á The
Post - skortur á ritstýringu - var að
gerast alls staðar í Bandaríkjunum.
Sífellt fleiri frásagnir byggðust á
ónafngreindum heimildum og þeirri
barnalegu trú að blaðamenn væru
heiðarlegar og æruverðugar mann-
eskjur. Samtímis því urðu ritstjórar
sífellt eftirlátssamari við fréttamenn
sem vildu ekkert segja er þeir voru
beðnir að geta heimildamanna sinna.
Við blaðamenn neituðum að trúa
því að fréttastofur, líkt og aðrar
stofnanir, ættu sinn skerf af lygur-
um, ritþjófum, rummungum og
fúskurum. Það kann að vera erfiðara
að koma auga á þá í blaðamennsku
en öðrum starfsgreinum vegna þess
að hjá okkur eru viðmiðin tvíræð.
Pípulagningamaður sem ekki gerir
við leka, skurðlæknirinn sem gerir
of margar aðgerðir og lögfræðingur-
inn sem stingur af með fjármuni er
hann hefur í vörslu sinni eru líklegri
til að vera staðnir að verki
en blaðamaðurinn sem hef-
ur eitthvað eftir heimilda-
mönnum sem ekki eru til.
Blaðamennskan hefur
einnig orðið fyrir barðinu
á öfgamönnum sem ætl-
uðu sér að sanna kenningar án til-
lits til vísbendinganna. Sú var
einmitt rauninn á San Jose Merc-
ury News fyrir tveim árum þegar
birtur var greinaflokkur á grund-
velli þeirrar kenningar að Banda-
ríska leyniþjónustan stæði að baki
krakkfaraldurs meðal svertingja í
Los Angeles.
Áhrifamikið gabb
Það sama kom fyrir tímaritið
Time og CNN nú í sumar þegar
samstarf var haft um frásögn, sem
hefur síðan verið dregin til baka,
þar sem bandarískt herfylki var
sakað um að hafa notað eiturgas í
hernaðaraðgerð í Laos 1970.
Þetta kom fyrir NfíC-sjónvarpið
fyrir nokkrum árum þegar kvik-
mynd var notuð til þess að „sanna“
að General Motors hefði framleitt
jeppa með hættulegan bensíntank.
Einn jeppinn sprakk á myndun-
um - áhrifamikið andartak, en það
var gabb. Tæknimenn, sem NBC
hafði á sínum snærum, höfðu komið
því svo fyrir að jeppinn sprakk.
Öll þessi vandamál er enn að finna
í bandarískri fjölmiðlun nú. Vinsæl
skýring, einkum hjá ljósvakamiðl-
um, er rekstrarlegur þrýstingur.
Sjónvarpsstöðvar eru helteknar af
áhorfsmælingum og áhorfenda-
fjölda, sem ræður auglýsingaverði
og hagnaði, og þess vegna er ýmsu
sjónvarpað sem ekki hefði átt að
sjónvarpa.
Dagblöð og tímarit era i svipaðri
aðstöðu, illa haldin af minnkandi út-
breiðslu og leita leiða til þess að ná*
aftur því sem glatast hefur.
En gabbfréttimar og uppspuninn
undanfarna mánuði verður ekki að
öllu leyti útskýrður sem viðbrögð við
fjárhagslegum þrýstingi af efri hæð-
inni. Það er í grundvallaratriðum
eitthvað athugavert við fréttastofu-
rekstur þar sem svona lagað gerist
ár eftir ár.
Að hluta til er um að ræða „nýju
blaðamennskuna“, sem oft er kölluð
„listin að flytja persónulegar frétt-
ir“. Hún spratt upp á sjöunda ára-
tugnum og helstu forkólfarnir voru
rithöfundar, þeirra á meðal Norman
Mailer, Traman Capote og Tom
Wolfe.
í»
Skáldskapur í
þjónustu „raunsæis"
Þegar þessi tegund ruddi sér til
rúms á fréttastofum gafst slakari
fréttamönnum og rithöfundum færi
á að nota aðferðir skáldskaparins í
þjónustu „raunsæis“, „merkingar"
og „sannleika", og þyrla ryki yfir
skilgreininguna á blaðamennsku og
því hvemig hún virkar.
Hluti vandans er líka einfaldlega
bara stærð fjölmiðlafyrir-
tækja nútímans. Fram-
kvæmdastjórar á frétta-
stofum tileinka sér venjur
atvinnurekenda, megnið af
vinnutíma þeirra fer í
fundasetur og „áætlana-
gerð“; í fjárveitingabaráttu; í þróun
og umsjá „nýrra vörategunda"; í
minnisblaðaskrif; í að „koma til móts
við samfélagið“; í „aðgæsluþjálfún“
og í að veita starfsfólki heilræði.
Það er oft lítill tími eftir til að rit-
stýra og gagnrýna fréttir og fylgja
eftir, með þvi að sýna gott fordæmi,
þeim grundvallaratriðum sem góð
blaðamennska byggist á. Þessi hlut-
verk era oft falin fólki sem ekki hef-
ur hæfileika til að gegna þeim, eins
og komið hefur í ljós á undanförnum
mánuðum.
Norman Isaacs, kunnur gagnrýn-
andi „agaleysis og hroka „nýju
blaðamennskunnar“,„ lét orð falla, í
kjölfar þess sem Janet Cooke gerði
1981, sem eiga við enn þann dag í
dag: „Við þurfum ekki á að halda
dagblöðum fyrir fréttamenn heldur
dagblöðum fyrir lesendur - og það
sem þarf til að skapa þau er góð rit-
stýring."
Hluti vandans
er stærð fjöl-
miðlafyrir-
tækjanna