Dvöl - 01.01.1940, Síða 55

D VÖL
49
höfum vér aldrei haft þar fasta jörð undir
fótum. Það vantar að vísu ekki, að menn
geri sér tíðrætt um sveitamenninguna
sem uppsprettu allra dyggða. Það er og
engu líkara en á íslandi hafi verið para-
dísarsæla frá upphafi vega, allt þangað til
að Reykjavík kom til sögunnar. Það er að
vísu satt, að mörg heimili í landinu hafa
verið með miklum menningarbrag, þar
sem reynt var að halda við glæðum hins
forna elds, svo að ljósglætu lagði frá þeim
út í myrkrið. í mörgum hinum litlu, strjálu
hreysum upp við fjöllin bjó trúfast og
skyldurækið fólk, en það þarf ekki að
svipast um langt inn í myrkvið fortíðar-
innar, til bess að manni hrjósi hugur við
því, sem fyrir augun ber. Annálar vorir
vitna um mikla örbirgð, andlega og lík-
amlega, miklar misgjörðir og þjáningar.
Þjóðin stóð í hrikalegri baráttu fyrir sín-
um brýnustu nauðþurftum. Þá urðu til
orðtök eins og þessi: „Ekki verður bók-
vitið í askana látið“, „oft eru skáldin
auðnusljó", og fleira þess háttar.
Hjá þorra fólksins var ekki um aðra
menntun að ræða en þá, er hin harða og
oft vonlausa lífsbarátta veitti. Sam-
tíðarmenn Jónasar Hallgrímssonar skildu
ekki og hirtu ekkert um ljóð hans, þó að
þau væru gerð af öllu því fegursta, sem
frá aldaöðli hafði leynzt í vitund þjóðar-
innar. Menn heyrðu ekki þyt hinna hvítu
vængja fyrir tómahljóði hversdagsleikans
og hinni sáru lífsönn. Eftir miðja síðustu
öld geisuðu harðindi. Fjárfellir varð ægi-
legur og landflótti. Þá sortnaði Matthíasi
Jochumssyni svo fyrir augum, að hann
orti níðkvæði um ísland. Hví gerði hann
það? Hann svarar því sjálfur á þessa leið:
Gott ef það var ekki ofurást,
ó, ísland, á foldu þinni,
er sviplega í heiftarhlátur brást,
er Heljar ég tæmdi minni.
Gott ef ég eygði ekki ísavök
og ísland í gjánni miðri,
og heyrði mín gömlu, heilögu rök
sem hlátur í víti niðri.
Matthías var sjálfur áhorfandi hinna
sáru atburða fellisvorið mikla og þátttak-
andi í raunum sóknarbarna sinna hin
miklu harðindaár á níunda tugi aldarinn-
ar. Hneit honum svo við hjarta þjáning
alls lífs, sem í kringum hann bærðist, að
hann missti snöggvast sitt andlega flug.
Hann sá ísland umlukt hinum hvíta hel-
skafli og fannst sá fagnaðarboðskapur,
sem hann sjálfur hafði flutt þjóð sinni,
vera fals og lygi, misgjörð, sem kvaldi
hann á neyðarstundinni. Hann trúði ekki
landinu fyrir mönnunum og skepnunum
og því gerði hann þetta „galdraspil". En
þó að guðshetjan, Matthías, gæti unnið
aftur þúsundfalt allt, sem hann hafði
misst, þá er hitt jafn vist, að margir guldu
það afhroð, sem aldrei varð bætt. Mikið
af fólkinu lifði við sult og seyru og var
með öllu varnað þess, að njóta þeirra fáu
andlegu verðmæta, sem þjóðin átti í fór-
um sínum. Þegar landflóttinn stöðvaðist
við sjávarsíðuna, og Reykjavík, sem verið
hafði „frómt fiskiþorp", breyttist „í skjótri
svipan í tug-þúsunda borg“ voru menn
illa undir það búnir að hefja lífsbaráttu
á nýjum vettvangi. Þeir voru sjálfir fá-
kunnandi, heimilin höfðu enga leiðar-
stjörnu til að fara eftir, og þó að skóla-
menntun yrði nokkuð almenn á síðari ár-
um, þá var fyrst um allt annað hugsað
en heimilislif eða uppeldi, nema það, sem
varð af sjálfu sér hjá hverjum einum.
Hitt var þó öllu verra, að röst tímans
lagðist á móti þeim dyggðum, sem rót-
grónastar voru í fari þjóðarinnar, Nú var
tekið að brýna fólkið til að smokka fram
af sér öllum skyldum við sjálft sig og
aðra. Nú var komin ný forsjón til sög-
unnar, sem nefndist „hið opinbera", og
hún sá vel fyrir allra þörfum. Þessi nýja
forsjón var miklu betri og tilleiðanlegri
en sú gamla. Að vísu bauð hún og skipaði:
Þú skalt ekki aðra guði hafa, en hinum
boðorðunum öllum mátti snúa við. — Ef
sú kynslóð, sem nú er að alast upp, er
sjúk og spillt, þá er það af því hennar
andlega neyzluvatn er eitrað í uppsprett-
unni sjálfri.
IV.
Síra Páll Þorleifsson kvaðst hafa verið
hér staddur síðasta kjördag til Alþingis.
Leizt honum ekki á blikuna, sem varla
var við að búast, því að sama vitfirringin
logaði í hverju auga, hvar sem hann fór.
Honum rann til rifja að sjá unglinga
þeysa um bæinn á flutningsvögnum til
þess að hrópa á fólkið að kjörborðinu. Ég
er séra Páli algjörlega sammála um þetta,
enda hélt ég því fram í fyrri grein minni,
að fólkið í landinu væri alið upp sem
pólitísk hákarlabeita, og sjálfrátt eða ó-
sjálfrátt færir hann hér rök fyrir mínu
máli. En séra Páli fer hér sem oftar, að
hann sér meinið, en gerir enga tilraun til
að grafast fyrir rætur þess.
Skal nú rifjaður upp aðdragandinn að
þessum mikla degi. Ég ætla að kosninga-
hríðin hafi byrjað á sumardaginn fyrsta,
sem verið hefir um allmörg ár hátíðis-
dagur barnanna. Þann dag réðst eitt
flokksblaðið á andstöðuflokkinn fyrir það,
að hann væri harðlega mótsnúinn böm-