Orðlaus - 28.08.2004, Page 40

I
>

Að endurbyggja náttúruna
Margt hefur breyst síðan maðurinn bjó í hellum á forsðgulegum tímum.
Smám saman aðlagar maðurinn sig betur að umhverfinu og upphaf fyrstu
smáborganna má rekja um 11000 aftur í tímann. Menn telja þó elstu
alvöru borgina vera í Tyrklandi þar sem að fyrir um átta þúsund árum
var borgin ^atal Höyúk heimili um 10.000 manns. Fólk fór að hópa sig
saman, stunda viðskipti og samnýta náttúruauðlindirnar. Aðrir fóru að
taka við sér og borgirnar stækkuðu, til dæmis Mesópódamía, Babylon
og Róm. Bagdad var síðan fyrsta borgin til að ná milljón íbúum, en í dag
þykir slíkur fjöldi ekki til marks um um neina sérstaka stórborg. Nú eru
borgirnar stærri en nokkru sinni fyrr og iðandi af mannlífi og viðskiptum.
Víða eru borgirnar yfirfullar og þá eru skýjakljúfrar reistir til að bjarga
plássleysinu. Dæmi um slíka gjörbreytingu á náttúrunni eru til dæmis
London, New York og Tokyo.
Troðinn heimur
Á árunum 1750-1850 tvöfaldaðist íbúafjöldi í Kína, Evrópu og Ameriku.
Fólksfjölgun var orðið mikið vandamál, mikið til vegna þróunar í
læknisfræði. Áður fyrr hafði ekki hvarflað að fólki að fólksfjölgun
gæti orðið vandamál. Fleira fólk hlyti að þýða meiri vinnukrafta og þar
af leiðandi meiri auð og hagvðxt. Ef til vill skiljanleg bjartsýni. Móðir
náttúra hefur að nokku leyti séð um að draga úr fjölmenninu með
náttúruhamförum, sjúkdómsfaröldrum og matar- og vatnsskorti og menn
hafa farið í strið til þess að tryggja sér landssvæði en við það falla alltaf
þúsundir borgara. Þrátt fyrir það eru jarðarbúar rúmlega sex milljarðar í
dag og stór hluti þeirra lifir við gífurlegan skort á fæðu og húsnæði.
Hugmyndin um notkun getnaðarvarna eins og pillunnar til að draga úr
barnsburði kom þó ekki fram fyrr en undir miðja 20. öld og smokkurinn í
þeirri mynd sem við þekkjum í dag kom fram upp úr 1930. Ýmsir hlutir og
aðferðir hafa þó verið notaðar í aldanna rás til að koma í veg fyrir þungun
en sum lönd eins og Kína hafa tekið upp þá stefnu að hver fjölskylda
meigi aðeins eiga eitt barn til að sporna við vandanum og hefur það leitt
til þess að barnaútburði, þá sérstaklega á stúlkum, hefur fjölgað.
Fyrsta súkkulaðið
Allir elska súkkulaði, en hvaða snillingur fann það upp? Samkvæmt
sagnfræðingum voru það indíánar sem fyrstir fóru að rækta kakóbaunir af
einhverri alvöru á timabilinu 1500-400 fyrir krist, en kakóbaunirnar vaxa
á kakótrénu sem áður fyrr var tilbeðið sem heilagt og guðdómlegt tré.
Menn fóru að búa til ósæta kakódrykki úr baununum og mörgum öldum
síðar, hjá hinum fornu Astekum, var þessi drykkur orðinn geysivinsæll
hjá yfirstéttarfólkinu, en alveg rándýr. Á 16. öld fóru Spánverjar að
bæta sykri og öðrum braðtegundum út í drykkinn sem ennþá var mikil
munaðarvara. Á 18. öld var mjólk blandað saman við baunirnar í stað
vatnsins áður, en seint á 19. öld bjuggu Joseph Fry & Son til fyrsta nútíma
súkkulaðistykkið. Þeir stofnuðu fyrirtæki með Cadbury bræðrunum og
stuttu síðar byrjaði annað risafyrirtæki að framleiða súkkulaði, en það
var Nestlé Company. Nú eru tegundirnar orðnar óteljandi og súkkulaðiát
víða orðið mikið heilsufarsvandamál, eins og reyndar margar uppgötvanir
mannanna hafa orðið i gegnum árin.
m

I
YOU
Súpervopn bjargar heiminum
Alfred Nobel ætlaði sér að finna upp vopn, svo öflugt að það gæti
komið á friði i heiminum. Hann fann upp dýnamitið árið 1886 og árið
1890 hélt hann þvi fram að eina leiðin til að stöðva stíð væri með því
að smlða svo öflugt vopn að það gæti drepið bæði heimamenn og
samlanda árásaraðilans, nokkurs konar ofurvopn sem enginn myndi
nokkru sinni þora að eiga á hættu að yrði notað og þar af leiðandi ekki
leggja í stríð. Nobel hafði áhrif á vísindamenn sem unnu að byggingu
kjarnorkuvopna og í dag sést að hugmyndin var ekki gallalaus. Það eru
alltaf einhverjir geðsjúklingar sem hugsa ekki um afleiðingar vopna á
borð við kjarnorkusprengjuna og stöðugur ótti ríkir um hverjir hafa þau
undirhöndunum.
Ástin sigrar allt
Sönn ást er tilfinning sem fáir skilja en flestir vilja upplifa. Hugmyndin
um að ást þurfi að vera til staðar til þess að ganga i hjónaband er talin
nokkuð sjálfsðgð í nútima vestrænum samfélögum, en lítils metin í
mðrgum öðrum menningarheimum. Það að ástin sé grunnurinn að
hjónabandinu er þó alveg nýleg hugmynd.
Frá tímum Homo erectus hefur “kjarnafjölskyldan’ verið til staðar og
elstu heimildir um "hjónabönd' má rekja til Hammurabi i Babylon, en í
valdatíð hans voru menn farnir að gera sáttmála um samband manns og
konu til þess að koma í veg fyrir ýmis vandamál sem gætu komið upp ef
annar aðilinn myndi yfirgefa hinn og skilja börnin eftir í óvissunni. Langt
fram í nútímann skiptu þó peningar og stéttir helst máli þegar hjónabönd
voru annars vegar þar sem foreldrarnir sáu um að velja maka fyrir börnin
sín. Ástin sigraði ekki fyrr en undir lok 19. aldar og tilfinningar unga
fólksins fóru að skipta máli. Gömlu hugmyndirnar lifa þó ennþá í sumum
menningarheimum þar sem skipulógð hjónabönd eru talin sjálfsögð og
aðeins örfá ríki eru núna farin að leyfa hjónabönd fólks af sama kyni,
þó svo að ástin blómstri þar mun meira en í mörgum hjónaböndum
gagnkynhneigðra. Það eru því ennþá í rauninni mikil forréttindi að fá að
giftast þeim sem þú elskar.
Velferðarríkið
í dag er hægt að tryggja sig fyrir nánast öllu, en hugmyndin um
almannatryggingar kom þó ekki fram fyrr en á níunda áratug 19. aldar.
Hugmyndin um velferðarrlkið, að ríkið skyldi stuðla að bættum lífskjörum
þegna sinna, náði þó ekki fótfestu fyrr en um 40 árum síðar þegar
hagfræðingurinn Arthur Pigou setti fram þá hugmynd að ríkið ætti að
skattleggja þá efnuðu til þess að hjálpa þeim fátæku. Heimurinn átti að
verða betri. Vonir vöknuðu um alhliða heilsugæslu, atvinnuleysisbætur
og ellilífeyri og tóku flestir ráðamenn þessari hugmynd vel. Svíþjóð og
Nýja Sjáland voru með þeim fyrstu til að vinna eftir þessarl stefnu uppúr
1930. Kreppan,mikla breytti viðhorfunum og því fóru fleiri og fleiri ríki
að stefna í þessa átt og reynt var að tryggja viðunandi lífskjör frá vöggu
til grafar. Draumurinn um algild réttindi af þessu tagi hefur þó víða ekki
orðiðað veruleika.
Ofurmennið
Mikil hetjudýrkun átti sér stað á 19. óldinni. Napóleon, Bismarck og
Lincoln voru dýrkaðir í heimalöndum sínum og hugmynd Nietzche
um ofurmanninn varð vinsæl I Þýskalandi og víðar. Hugmyndin um
ofurhetjuna varð síðan vinsæl i teiknimyndasögum í Bandaríkjunum,
þó útfærð á allt annan hátt. í upphafi 20. aldar voru hinar dæmigerðu
ofurhetjur hvítir karlmenn í millistétt og vel efnaðir, annað hvort eins og
Batman eða í starfi sem lét hann falla I fjöldann eins og Superman sem
starfaði sem blaðamaður. Wonderwoman, Batman og Superman gátu
sigrað óvini mannkynsins með ofurnáttúrulegum kröftum sínum og núna
eru hetjurnar mun fleiri og vinsælli en nokkru sinni fyrr.
Bókstafstrú
Bókstafstrúarmenn lifa eftir þeirri trú að ekki megi draga í efa nein
atriði í helgiritunum eins og Biblíunni eða Kóraninum. Hugtakið sjálft
kom fram í Princeton háskólanum snemma á 20. öld en þar myndaðist
hreyfing manna sem töldu Biblíuna óskeikula og vildu bjarga trúnni
frá nútímaviðhorfum vestrænnar menningar. Flestir strangtrúarmenn
skilja þó prédikanirnar eftir við dyrnar á kirkjunni, moskunni eða öðrum
trúarstöðum, en alls ekki allir. Þeir lýsa yfir stríði, hata þá sem ekki eru
sama sinnis og ef þeir ná völdum fara sumir að ofsækja aðra trúarhópa.
Á 21. öldinni eru kristnir og múslimskir bókstafstrúarmenn sem trúa því
að í helgiritunum séu geymdar alhliða reglur sem segi til um hvernig
samfélagið eigi að vera að ná meiri völdum en nokkru sinni fyrr. Þá
líta þeir svo á að þeir séu að halda i heilagt stríð sem er réttlætt með