Sagnir - 01.06.2006, Side 56

eííjiœnjÁia df)oryarastnöi<5 i isfensffum samtímafieimifcTum
í ræningjaflokki þeim, er heimsótti land vort á 17. öld, og
sérstaklega voru það hálfviltir Márar frá Norður-Afríku sem
fyltu hópinn. Afkomendur þessara Mára, sem rændu og rupluðu
land vort, níddust á vamarlausu fólki, drápu eða seldu íbúana
í þrældóm, hafa nú fengið þann virðulega sess, að vera ein
aðalstoð Francos i spönsku borgarastyrjöldinni. Heildina sem
berst með fazistum Franco, kallar hann „phalangists“. Ribbaldar
„Sjálfstæðisflokksins“ hafa auðsjáanlega grint í orðabækur til
að þýða þetta og fundið orðið breiðfylking. Þeir finna líka til
skyldleikans við Franco.42
Það sem er þó athyglisverðast við skrif Alþýðublaðsins er hversu fljótt
blaðið tók Franco og uppreisnarmenn í sátt sem nýja valdhafa á Spáni.
Algjör viðsnúningur varð hjá blaðinu um áramótin 1939, um svipað
leyti og ríkisstjómin sendi Helga Briem í seinni ferð sína til Spánar. Vom
skilaboðin þau að úr því sem komið væri þyrftu menn að sætta sig við
orðinn hlut og taka upp samskipti við Franco-stjómina. Hugsjónir voru
ágætar en mikilvægara var þó að ná mörkuðum fyrir útflutningsvömr
okkar og halda atvinnulífinu gangandi þótt það þýddi að taka þyrfti
upp viðskipti við erkióvininn. Þessi umskipti em eftirtektarverð þar
sem um vinstrisinnað málgagn Alþýðuflokksins er að ræða og málsvara
verkalýðshreyfingarinnar. Alþýðuflokkurinn var ekki í ríkisstjóm þegar
þessi umskipti urðu hjá blaðinu. Þess vegna er hvorki um að ræða
viðleitni í að verja það að senda Helga Briem til Spánar, né verið að
undirbúa lesendur fyrir hugsanlega viðurkenningu á stjóm Francos því
Alþýðuflokkurinn bar enga ábyrgð á því.
Þjóðviljinn var ekki eini fjölmiðillinn sem flutti rangar fréttir frá
Spáni en þær vom ótvírætt algengastar í því blaði. Algengt var, og
smndum daglegur viðburður, að Þjóðviljinn hefði fyrirsagnir þess
efnis að stjómarherinn væri í stórsókn á öllum vígstöðvum þegar
raunvemleikinn var allur annar. Varla leið vika án þess að fréttir bæmst
af stórkostlegu lióhlaupi innan hers Francos eða uppreisn á meðal
herforingja hans.
Spænska borgarastríðið rataði oft í leiðara Þjóðviljans, oftar en í
öllum hinum blöðunum. Gríðarlega mikið magn af þýddum greinum
birtist líka í blaðinu frá erlendum rithöfundum sem og spænskum og
sovéskum stjómmálamönnum. Ber þar helst að nefna bandaríska
rithöfúndinn Upton Sinclair, rússneska rithöfúndinn Ilya Ehrenburg,
norska skáldið Nordahl Grieg og hinn franska Romain Rolland. Einnig
birtust greinar eftir Dolores Ibármri (þekktari sem La Pasionaria)
sem var í miklum metum hjá spænskum kommúnistum, auk þess sem
fjöldi greina um hana vom birtar í blaðinu. Einnig sendi Hallgrímur
Hallgrímsson blaðinu greinar af ferðum sínum um spænsku víglínumar
1938 og Bjöm Franzson sagði frá rithöfúndaþingi sem hann sótti í
Madrid á þessum tíma.
Þjóðviljinn deildi hart á íslenska hægrimenn sem hann sakaði
um fasisma og að ganga erinda uppreisnarmanna á Spáni. Likti
blaðið gjaman spænskum fasistum og landráðamönnum við Thors-
Claessen ættimar og Kvcldúlf.43 Þjóðviljinn gagnrýndi þó einnig aðra
vinstrimenn, sérstaklega í kjölfar Barcelonauppreisnarinnar í maí 1937.
Þjóðviljinn sakaði ritstjóm Alþýðublaðsins um trotskíisma við ýmis
tækifæri.44
Fréttir Þjóðviljans og fréttaskýringar vom því þær minnst
áreiðanlegustu og var blaðið oft líkara áróðursriti en fréttablaði þegar
kom að spænsku borgarastyrjöldinni. Stöku þýddar greinar frá erlendum
rithöfundum hafa þó töluvert gildi sem heimildir en af innlendum skrifum
er lítið annað en áróður og rangfærslur til smðnings spænsku stjóminni.
Undantekningar em þó skrif Hallgríms Hallgrímssonar sjálfboðaliða og
Bjöms Franzsonar rithöfúndar sem em verðmætar heimildir um beina
og óbeina þátttöku íslendinga í borgarastríðinu.
oraarstriöíö iútaefnum fiéfíum
Hér á landi vom gefnar út prjar bækur sem fjölluðu um spænska
borgarastríðið; ein skáldsaga, eitt fræðirit og ein bók með
endurminningum Hallgríms Hallgrímssonar sem barðist með
alþjóðasveitum lýðveldisins.
Skáldsagan Islenskur œvintýramaður í styrjöldinni á Spáni eftir Dag
Austan kom út árið 1938 og ári síðar, skömmu eftir að stríðinu á Spáni
lauk, kom út bókin Byltingin á Spáni og borgarastyrjöldin 1936-1939
Sovéskur T26 skriðdreki á Spáni.
eftir Þórhall Þorgilsson. Fyrmefnda bókin er nokkurs konar ævintýra-
og spennusaga en getur varla talist merkilegt rit. Síðamefndu bókinni
er ætlað að vera fræðslubók um atburðina á Spáni en sýnir mikla samúð
með málstað uppreisnarmanna.45
Það samtímaverk sem er ofar öðrum íslenskum verkum er
tvímælalaust bók Hallgríms Hallgrímssonar Undir fána lýðveldisins
sem kom út 1941. Hallgrímurvar fæddurá Slétm í Mjóafirði eystri þann
10. nóvember árið 1910. Hann lauk gagnfræðiprófi frá Möðmvallaskóla
árið 1930 og fluttist til Reykjavíkur þar sem hann aðstoðaði við útgáfú
Verkalýðsblaðsins og tók þátt í stofnun Kommúnistaflokks íslands. I
ágúst 1931 fór Hallgrímur til Sovétríkjanna þar sem hann dvaldi við
nám og störf, bæði í Moskvu og Leníngrad allt til ársloka 1932. Eftir
heimkomuna vann Hallgrímur ýmis verkamannastörf. Hann bauð sig
fram til Alþingis í Barðastrandasýslu fyrir Kommúnistaflokk íslands í
kosningum 1934 og 1937 en náði aldrei kjöri. Hann varð landsþekktur
fyrir að skera niður hakakrossfána á þýska flutningaskipinu Eider í
Reykjavíkurhöfn 1933.46 Hallgrímur var virkurbæði í verklýðshreyfingu,
við blaðaskrif auk þess sem hann var stofnfélagi í Svifflugsfélagi
Islands. Hann skrifaði greinar fyrir Verklýðsblaðið, Þjóðviljann, Rauða
fánann og Öreigann á Patreksfirði svo nokkur blöð séu nefnd. Hann
ritstýrði um skeið tveimur síðastnefndu blöðunum.
Eftir að hafa komið heim frá Spáni hélt Hallgrímur ýmsa fyrirlestra
um reynslu sína og fór meðal annars í hringferð um landið til að breiða
úr boðskap kommúnista. Hallgrímur var fangelsaður árið 1941 fyrir að
reyna að hvetja enska hermenn til að ganga ekki í störf Dagsbrúnarmanna
sem þá voru í verkfalli. Hann sat inni í 11 mánuði og lauk við bók
sína á meðan hann var í haldi á Litla-Hrauni. Bókin var þó einungis
samantekt á því sem Hallgrímur hafði skrifað áður fyrir Þjóðviljann
og önnur tímarit á ámnum áður. Eftir að hafa lokið afplánun hélt hann
áfram störfúm fyrir kommúnistaflokkinn en fórst með línuveiðaranum
Sœborgu þann 14. nóvember 1942.
Fyrsti bardaginn sem Hallgrímur tók þátt í var við Batea i Aragon
en hann tók einnig þátt í sókn stjómarinnar yfir Ebrofljót í júlílok 1938
þar sem hann særðist lítillega á hendi. Taldi Hallgrímur bardagana við
Ebro þá hörðustu sem hann tók þátt í. Aðeins 500 af þeim 3000 sem
vom í hersveit hans áður en ormstan hófst vom enn á lífi þegar þátttöku
þeirra lauk tveimur mánuðum síðar.47 Þrátt fyrir að hann hafi ekki
lent í mörgum návígisbardögum, segir Hallgrímur iðulega frá hörðum
sprengju- og stórskotaliðsárásum sem hafi í sífelldu valdið honum
lífshættu.
Hallgrímur gerir hvergi í bók sinni tilraun til að hefja sjálfan sig
upp né gera sjálfan sig að hetju. Frásagnir af reynslu hans virðast vera
einlægar og em lausar við allar ýkjur og stælingar. Stjómmálaskoðanir
höfundar em ljósar en þær koma ekki fram í bókinni nema að litlu leyti
og em sjaldan aðalatriðið. Miðað við önnur skrif sem tíðkuðust á þessum
tíma, sérstaklega í dagblöðum, er bók Hallgríms jarðbundin og sparar
öll stór orð. Lýsingar hans á kveðjuathöfn sem haldin var til heiðurs
erlendum sjálfboðaliðum er áhrifamikil og vafalaust hápunkmrinn
í bókinni. Er bók Hallgríms til marks um það hversu alvarlega
vinstrimenn almennt tóku þessa styrjöld, enda var hann aðeins einn af
mörgum sjálfboðaliðum alls staðar að sem tóku þátt í styrjöldinni.
tflf ^Sajnir 2006