Sagnir - 01.06.2006, Qupperneq 103

vrfct/íun sajnýrœöifejra fieimifcfa á verafcfarveýnum
vefsíðu á vefnum og upp úr því byrjaði notkun veraldarvefsins að vaxa
upp úr öllu valdi.1
Núna líta flestir á veraldarvefinn sem sjálfsagðan hlut. Segja má
að veraldarvefurinn sé búinn að bætast í hóp þeirra þjónustuleiða
sem tengir híbýli okkar við umheiminn. Auk þess að fá heitt og kalt
vatn, rafmagn, sjónvarp og útvarp fáum við nú upplýsingar í gegnum
veraldarvefinn.
I hnotskum er intemetið staðall sem segir til um það hvemig ein
tölva getur sent gögn yfir á aðra tölvu. Ef notandi tölvu ákveður að
senda tölvupóst til annars notanda er tölvupósturinn íyrst brotinn niður í
pakka. Hver pakki veit i hvaða tölvu hann var búinn til og á ferðalaginu
um netið er skráð í pakkann hvaða staði á netinu hann hefur heimsótt.
Tölva notandans sem sendi pakkann og allir þeir staðir sem veita honum
viðtöku em með sérstakt einkennisnúmer sem engin önnur tölva hefur.
Þetta er svokölluð IP tala. IP talan er þannig úr garði gerð að hún segir
nokkum veginn til um hvar í netheiminum viðtakandinn er. Þannig
hoppar pakkinn á milli tölva sem innihalda upplýsingar um hvert best er
að senda pakkann næst miðað við IP tölu þess sem pakkinn á að fara til.
Þetta hljómar ef til vill einfalt og er það í raun. Að láta eitthvað á netið
felst í því að skrár em staðsettar á sérstöku svæði inn á tölvu sem er opið
fyrir beiðnum frá öðmm tölvum um að viðkomandi skrá verði send
út af tölvunni. Flækjan felst aftur á móti í því hvemig hið gríðarlega
stóra tengslanet milli tölva þróast og breytist með tímanum. Tölvur em
í sífelldri þróun og er því stanslaust verið að skipta þeim út. Margar af
þessum tölvum innihalda gögn sem aðgengileg em af veraldarvefnum
og þá þarf að flytja gögnin á milli tölva ef þau em talin mikilvæg. Ef
þau em ekki talin mikilvæg hverfa þau ofl með tölvunum sem skipt er
út. Einnig breytast þau gögn sem mest em notuð mjög hratt þar sem
stöðugt er verið að endurbæta þau og laga en sjaldnast er haldið eftir
eintökum af gögnunum eins og þau vom áður.
Engin meðvituð stefna um geymslu gagna er til staðar nema þá hjá
einstaka stofnunum og fyrirtækjum. Oft týnist líka aðgangur að gögnum
um leið og útlits- eða viðmótsbreyting á sér stað. Einnig verður að hafa í
huga að fyrirtæki og stofnanir setja ekki allar sínar upplýsingar á netið.
Allt sem fyrirfinnst á netinu er þar vegna þess að einhver ákvað að það
skyldi látið á netið þar sem allir gætu skoðað það.2
^Sffíjotiny verafcCarveýsins
Talað er um að veraldarvefurinn skiptist gróflega í tvo hluta:
Yfirborðsvefinn og hinn „djúpa“ eða „ósýnilega" vef.
Þegar talað er um yfriborðsvefinn er átt við þann hluta vefsins sem
er aðgengilegur í gegnum flestar leitarvélar. Þetta em yfirleitt statískar
heimasíður sem einungis taka breytingum fýrir tilstuðlan eigenda þeirra,
sem sjá sjálfir um að bæta við eða taka út upplýsingar af síðunum.
Yfirborðsvefurinn er það sem flestir sjá fyrir sér þegar talað er
um veraldarvefinn. Hann samanstendur af fréttasíðum, persónulegum
heimasíóum og síðum opinberra stofnana, o.fl.. Hægt er að skoða
blogg eða kvikmyndagagnrýni á yfirborðsvefnum. I rauninni er
yfirborðsvefurinn það sem yfirleitt er átt við þegar talað er um netið.
Ósýnilegi vefurinn er aftur á móti það fyrirbæri sem fæstir kannast
við. Hann samanstendur aðallega af vefsíðum sem mynda viðmót
ofan á gagnagmnna. Stundum er hægt að finna upphafssíður þessara
gagnagmnna en oftar en ekki em þetta lokaðir gagnagrunnar sem krefjast
aðgangsheimildar. Allar þær síður sem krefjast aðgangsheimilda em
einnig partur af hinum ósýnilega vef. Astæðan fyrir því að þessar síður
em kallaðar „ósýnilegar" er sú að þær koma ekki fram í algengustu
leitarvélum. Flestar leitarvélar em takmarkaðar við svonefndar
kyrrstæðar (e. static) vefsíður sem em með opinn aðgang. Þó geta
kyrrstæðar síður einnig verið ósýnilegar ef ekki er til tengill á þær af
síðu sem þegar hefúr verið færð inn á lista leitarvélar. Þegar ný síða er
stofnuð þarf nefúilega að skrá hana inn á leitarvél. Ef það er ekki gert
getur þó nægt að heimasíða sem þegar hefúr verið skráð sé með tengil
inn á nýju síðuna.3
Ósýnilegi vefúrinn er gríðarlegt gímald af upplýsingum sem getur
verið gagnlegt að kynna sér. Hann er rúmlega 500 sinnum stærri en
yfirborðsvefurinn og þar er hægt að finna upplýsingar sem hvergi em til
annars staðar. Vandamálið felst auðvitað í því að ná aðgangi að þessum
upplýsingum. Besta leiðin til að ná í upplýsingar af ósýnilega vefnum er
að hafa augun opin þegar leitað er á vefnum. Síður sem bjóða upp á leit
í gagnagmnnum em oft ekki ósýnilegar sjálfar en efnið sem þar er hægt
að leita að er yfirleitt ósýnilegt. Oft er hægt að finna slíkar leitarsíður
með því einfaldlega að bæta orðinu „gagnagmnnur“ eða „database" við
þau leitarorð sem notuð em í hefðbundnum leitarvélum. Einnig em til
sérstakar leitarvélar sem leita á ósýnilega vefnum. Dæmi um þetta er t.d.
bein leit (e. direct search) (www.freepint.com/gary/direct.htm). Einnig
er oft aðgangur að ósýnilega vefnum í gegnum akademískar vefskrár
eins og Librarians Index (lii.org), Academic Info (www.academicinfo.
net) og Infomine (infomine.ucr.edu) þar sem valið er og hafnað hvað
skal birt í skránni.4
Til að ákvarða hvaða gagn er að vefnum þurfa menn að vita hvaða
tegundir heimilda er þar að finna, í hvaða magni og gæðum og hvaða
takmarkanir fylgja þeim.
veýsfður
:m ínnihalda sagnfræðilegan fróðleik em margar
og þeim fer sífellt fjölgandi. Þessum síðum er haldið úti af bæði
stofnunum og einstaklingum. Það er sérstaklega hætt við því að þær
séu litaðar af skoðunum og/eða fordómum viðkomandi aðila. Gæði
þessara síðna eru gríðarlega mismunandi. Hægt er að finna síður af
þessu tagi auðveldlega með öllum helstu leitarvélum. Gott safn af
síðum um íslenska sögu, svo dæmi sé nefnt, er að finna á Söguslóðum
(www.soguslodir.hi.is) og einnig er hægt að finna ýmsar síður um sögu
á Vefbókasafninu (www.vefbokasafn.is).
cS\aýfjce/[ur
Bækur á vefnum em yfirleitt á svokölluðu ebook eða rafbókafonni sem
til em margar tegundir af og þarf ólík forrit til að lesa. Aðrar bækur em
einfaldlega settar fram sem vefsíður sem lesast skulu í vafra.
A vefnum er sjaldnast hægt að finna fúllan texta fræðibóka. Þetta er
þó að breytast hratt. Nefna má áætlanir Google og franskra stjómvalda
um að koma heilu bókasöfnunum á netið.5 Google er nú þegar komið
með gríðarlegt magn sagnfræðirita á netið en með takmörkuðum
aðgangi. Þrátt fyrir það er hér um gríðarlegt magn heimilda að ræða og
hægt að kynna sér efni bóka betur áður en maður kaupir þær.6 Annað
dæmi um þessa þróun er FreeBooks4Doctors framtakið þar sem bækur
fyrir lækna em settar í heilu lagi á vefinn. Margar eldri bækur sem
ekki gilda lengur höfundarréttarlög um er hægt að nálgast hjá Project
Gutenberg (www.gutenberg.org) sem er algerlega gjaldfijálst. Þar er að
finna bækur á öllum mögulegum tungumálum, þar á meðal fjórar bækur
á íslensku.
Hægt er að finna ólöglega skannaðar bækur á vefnum og á
svonefndum jafningjanetum (e. peer to peer net). Yfirleitt er þá um að
ræða söluhæstu skáldsögumar hverju sinni. Einnig er auðvitað hægt að
kaupa rafbækur beint á netinu. Til er þó nokkur fjöldi síðna sem selja
slíkar bækur en lítið er þar um fræðibækur.
Hér fýlgir skrá yfir vefsíður sem fróðlegt er að skoða til þess að fá
nasasjón af því hvað er í boði á vefnum.
^yyrrstce <5 ar
Kyrrstæðir vefsíður si
Vefslóð Útskýring
onlinebooks.library. upenn.edu/ sub j ects.html University of Pennsylvania Library. Listi yfir bækur eftir efnisflokkum.
www.free-booK.co.uk Okevnis rafbækur á netinu.

texts.cdlib.org/ucpress University of Califbmia Press. Rafbækur með takmarkaðan aðgang. Bækur merktar „Public" em öllum aðgengilegar. Mjög góð síða.
www.historyebook.org Aðgengilegt gegnum háskólaáskrift.
www.bartleby.com/ nonfiction/ Ýmsar fræðibækur hjá Bartleby útgáfu.
www.kellscraft.com/ textcontentssubjectlist. html#History Gamlar sögubækur trá því snemma á 20. öld.
www.nap.edu/ The National Academy Press. Hægt að lesa margar bækur ókeypis á netinu. Sáralítið um sagnfræðilegt efni þó.
www.globusz.com/ history.asp Sagnfræðibækur aðgengilegar á netinu.
Síður sem þessar er nokkuð auðvelt að finna með því að leita í öllum
L
^Sajnir zoo<$ IOI