Sagnir - 01.06.2006, Qupperneq 112

&ajnaJoinj zoo6: &aynf rœhi joófitífí
^SajnaJoinj 2006:
^ajnýrœhi oyjovfitííi
Sagna-þing var haldiö fóstudaginn 19. maí í húsnœöi
Reykjavíkurakademíunnar. Yfirskrift þingsins var sagnfrœöi og
pólitik en þaö hefur verið þó nokkuð í umrœðunni undanfarið. Voru
fengnir þrír ungir sagnfrœðingar til þess að tala um þetta málefni.
Ritstjórn Sagna sá um fundarstjórn.
Jýftann "ffjaíti ffioróteinsscn
vT3 sem stundum nám í sagnfræði erum þjálfuð til að fjalla um söguna
og atburði hennar. Við lærum að afla heimilda, vinna úr þeim, draga
lærdóm af þeirri vitneskju sem við söfnum sarnan og að draga ályktanir
út frá þeim. Við erum í sjálfu sér ekki skapendur atburðarása frekar en
aðrir almennir borgarar. Okkar vinna er hins vegar aö rannsaka atburði
og gjörðir fólks til þess að geta skýrt fyrri atburðarásir og að leita leiða
til að lýsa þeim.
Við vorum mörg okkar hér saman komin í fyrra og hlýddum á
ágætar framsögur fjögurra sagnfræðinema sem íjölluðu um hlutleysi í
sagnfræði. Þar kom fram almennt mat manna að hlutleysi í sagnfræði
sé ekki til og að þess í stað þá getum við beitt fyrir okkur hlutlægni
og eða meðvitaðri afstöðu. Báðar aðferðimar er krefjast heiðarleika í
vinnubrögðum gagnvart viðfangsefni, lesendum og ekki síst gagnvart
okkur sjálfum. I sagnfræðirannsóknum er nauðsynlegt að byrja á því að
staðsetja sig gagnvart efninu og átta sig á því hver okkar afstaða er til
þess að vera meðvituð um okkar eigin annmarka við umíjöllunina.
En það að vera sagnfræðingur útilokar þó ekki neinn frá því að vera
þátttakandi í því þjóðfélagi sem hann býr í. Við eigum ekki að forðast
að vera út á meðal fólks og taka afstöðu í málum líðandi stundar. Það
gerir okkur ekki endilega hæfari fræðimenn ef við lokum okkur af þó
svo að það geti jú hjálpað til með einbeitingu sem aftur eykur afköstin
a.m.k. hjá sumum okkar.
Við höfum samt ekki öll lært sagnfræði til þess að verða fræðimenn.
Sagnfræðingar vinna við ólíkustu störf í samfélaginu. Það eru t.d.
stjórnmálamenn sem lærðu sögu. Ég tel að þessi menntun sé ágætis
undirbúningur fyrir m.a. þátttöku í stjórnmálum. Það spillir ekki fyrir
að hafa þekkingu á fortiðinni þegar spá skal í framtíðina.
Það fellst í eðli stjómmálabaráttu að reyna ná yfirráðum, ef ekki
áþreifanlegum þá í það minnsta andlegum. Ein leið til þess að ná stjóm
á beitingu tungumálsins þannig að merkingar og hugtök sem notuð
em henti þeim boðskap og eða áróðri sem fram skal færa. Önnur leið
er að ná tökum á sögunni og túlka hana sínum málstað í hag. Slíkt er
ekki óþekkt og hæg heimatökin að finna mýmörg dæmi um hvemig
atburðarrás hefur verið lagfærð til að henta málstað stjómmálamanna.
Þá getur hjálpað til að vera lærður í fræðunum bæði til að geta betur
ástundað slíkt og eins til að sjá í gegnum staðhæfingar sem ekki em á
rökum reistar. Vel þekkt dæmi í þessum efnum eru m.a. tilraunir manna
til að afneita helför gyðinga í seinni heimstyijöldinni.
Það er ekki aðeins með mistúlkun á sögunni og misbeitingu
tungumálsins sem hægt er að hafa áhrif á vitund okkar. Önnur
leið er að leggja fé í gæluverkefni eins og Kristnihátíðarsjóð,
forsætisráðherrabókina og eða sögu þingræðisins.
Kristnihátíðarsjóður er glöggt dæmi um það hvernig kolröng stefna
var tekin í veitingu fjármuna til fomleifarannsókna þannig að heildarsýn
á fomleifar þjóðarinnar skekktist verulega með áherslu á kristna arfleið
þjóðarinnar í stað þess að jafnvægi væri gætt í rannsóknum.
Það er eðlilegt í sjálfu sér að við tímamót að tekin sé til umijöllunar
saga ákveðinna fyrirbæra. Forsœtisráðherrar Islands : ráóherrar
Islands og forsœtisráðherrar í 100 ár er í sjálfu sér þar engin
undantekning. Það er hins vegar athyglisvert til hverra var leitað til þess
að rita einstaka kafla í bókinni. Vissulega er ágætt mannval í flestum
tilfellum í höfundalista bókarinnar. Þó em nokkur atriði sem ég vil tæpa
á þar. Fyrsta er hvort íslenskir fræðimenn séu það fáir og eða misjafnir
að gæðum að ekki hafi verið hægt að manna alla penna með sagn- og
eða stjómmálafræðingum þannig að leita þurfti til stjórnmálamanna og
blaðamanna. Annað atriði er hvemig eigum við að taka kafla um Davíð
Oddsson skrifaðan af nánum samstarfsmanni hans. Eða þeim köflum
skrifuðum af samflokksmönnum viðfangsefna sinna. Fyrirfram þá er
eðlilegt að spyrja hvort samflokksmaður sé líklegur til þess að fjalla á
hlutlægan hátt um erfið málefni sem ráðherrann tókst á við í stjómartíð
sinni. Fyrir utan að ef um væri að ræða einlægan vilja til að styðja við
íslenska fræðimenn þá hefðu launaðir stjómmálamenn ekki tekið að
sér að vinna vinnu fræðimanna. Ég tel það rýra gildi bókarinnar að
áhugamenn skrifi suma kafla bókarinnar.
Nú gætum við sagt sum sé að ég væri að rifna af menntasnobbi en ég
tel að svo sé ekki þar sem flestir höfunda em vel menntaðir. Það skýtur
hins vegar skökku við að nota ekki krafta sagnfræðinga við verkið. Við
biðjum ekki sagnfræðing um að koma með lögskýringu, hvers vegna
vom þá lögfræðingar fengnir til þess að skrifa sagnfræði?
Sagnfræðin gengur í gegnum tískur rétt eins og flest allt sem tengist
menningu. Með nýjum aðstæðum í stjómmálum og með nýjum
upplýsingum eða aðferðum sem koma fram getur vaknað þörf eða opnast
aðstæður til að líta á liðna atburði frá nýjum sjónarhomum. Eðlilegt
dæmi um slíkt eru kaldastríðsrannsóknir á síðustu öld. Sagnfræðingar
hafa á síðustu 60 ámm skipst á að koma fram með túlkanir á upphafi
kaldastriðsins. Ný hugmyndafræði kom fram reglulega. Þær sveifluðust
allt frá því að skýra kalda striðið sem viðbrögð Vesturveldanna
við útþenslu kommúnista í heiminum yfir í að skýra það sem
viðbrögð Sovétmanna við heimsyfirráðatilburðum og neo-colonisma
Vesturveldanna.
Það er ábyrgðarhlutur að skrifa sögu. Saga er stór þáttur í sjálfsmynd
þjóðar sem aftur hefur afgerandi áhrif á hvemig hún bregst við atburðum
sem drífa á daga hennar. Þannig er saga mikilvæg fyrir stjómmál. Það
er hægara um vik að ná fram breytingum ef byggt er á samhengi við
liðna tíð. Það má til að mynda ætla það að við væmm enn undir erlendri
stjóm ef við hefðum ekki átt okkar eigin sögu sem við gátum vísað í
baráttu okkar.
Að ætla sagnfræðingi að vera hlutlaus í umijöllun um stjómmálasögu
íslands er í raun að ætlast til þess að ffæðimaðurinn sé ekki hluti af
samfélaginu. Standi utan þess. En þá komum við að vandamáli, hver
er betur til þess fallinn að fjalla um íslenskt samfélag og þar með
íslenska stjómmálasögu en sá sem þekkir íslenskt samfélag? Það er ekki
hægt að ætlast til þess að útlendingur sem ekki tali málið geti fengið
heildannynd á viðfangsefninu án þess að hann kunni tungumálið. Þegar
þessi sami útlendi fræðimaður leggur það á sig að læra málið þá verður
það óhjákvæmilegt að hann kynnist innviðum islensks samfélags og þar
með er hann kominn í sömu spor og innfæddi fræðimaðurinn. Hann
orðinn tengdur umfjöllunarefninu.
í hinum allra besta heimi væri þessi vinna okkar blátt áfram og engum
efa undirorpin. Okkur væri enginn vandi búinn við að gæta hlutleysis.
Enginn mundi efast um ástæður okkar. En við emm ekki í allra besta
heimi, okkar vinna verður þess vegna ástæða til efa og spuminga þar
sem gagnrýnendur koma til spyrja ekki bara um vinnubrögð heldur líka
persónulega afstöðu okkar.
ffári ffyfPaóan
Stjómmál er ekki það sama og pólitík. í maimánuði í Reykjavík er
sennilega ekkert jafn merkingarlaust og stjómmál. Því miður. íslenska
orðið stjórnmál vísar ekki í neina umræðuhefð, deilur um hvemig
samfélag við viljum byggja. Stjómmál em rifrildi í sjónvarpssal,
opin prófkjör, frambjóðendur brosandi af flettiskiltum, skipulagsmál,
baktjaldamakk. Fólk sem er pólitískt hlýtur að leiða þessa vitleysu hjá
sér.
Að mínu mati merkir pólitík að hafa ákveðna sýn á heiminn og
hlutverk okkar í honum og vinna að framgangi hugmynda sinna. Karp
um hvort flugvöllurinn eigi heima á Lönguskerjum eða Hólmsheiði
er ekki pólitískt hitamál heldur skipulagsmál. Jafnrétti kynjanna og
umhverfisvænir samgöngukostir em hins vegar hápólitísk mál: Þau
snúa að því hvemig lífi við lifum og í hvemig samfélagi.
Pólitík í þessum skilningi er ekki nema lítill hluti af starfi
stjómmálaflokka. Og stjórnmálaflokkar standa aðeins fyrir litlum hluta
þeirrar pólitíkur sem stunduð er. Að hafa skoðun á, eða tilfinningu fyrir,
llO ^Sajnír zooé