Jökull - 01.12.1983, Blaðsíða 40
FRÁVIKSTILHNEIGING í EFNA-
SAMSETNINGU BASALTS Á ÍSLANDI
OG ÚTHAFSHRYGGJUNUM:
Afleiðing mismunandi söfnunaraðferða og áhrifa
hreyfingaferla landreksins á dreifingu berggerða
Páll Imsland, Norrœnu EldJjallastöbinni
I heimsbókmenntunum um bergfræði úthafsins
sést oft þeirri skoðun haldið fram, að Island sé af-
brigðilegt hvað varðar bergsamsetningu.
A Islandi eru sýnishorn afgosbergi valin á grund-
velli ýmissa jarðfræðilegra upplýsinga. Gagnabanki
um íslenska gosbergið leyfir þess vegna, að stillt sé
saman samsetningarþáttum þess og fjöldanum öll-
um af öðrum jarð- og eldfjallafræðilegum þáttum.
Sýnishorn af úthafsberginu eru hins vegar ekki val-
in. Pau eru skröpuð upp og er þá tilviljun, hvað
kemur í vörpuna, eða þau eru boruð upp úr botnin-
um og kemur þá eingöngu upp það, sem finnst í
viðkomandi örmjóu sniði. Jarðfræði hafsbotnsins er
mjög illa þekkt í smáatriðum, einkum ef borið er
saman við Island. Sams konar samstiliingu á sam-
setningarþáttum og jarðfræðilegum þáttum, hvað
þá eldfjallafræðilegum, verður því ekki komið við í
tilfelli úthafsbergsins.
Við samanburð kemur í ljós (tafla 1), að frum-
stæða bergið á íslensku rekbeltunum og á úthafs-
hryggjunum er mjög líkt. Það íslenska berg, sem
helst virðist vera frábrugðið úthafshryggjaberginu á
rót sína að rekja til íslensku megineldstöðvanna. Þar
sem þær eru mjög lítill hluti af heildarflatarmáli
gosbeltanna, eru líkur til þess, að væri skröpunarað-
ferðinni beitt á íslensku rekbeltin við söfnun sýna,
yrði ekki merkjanlegur munur á bergsamsetningu
þessara tveggja staða. Því er hér haldið fram, að sú
skoðun, að ísland sé afbrigðilegt um bergsamsetn-
ingu sé röng og til komin vegna þess reginmunar
sem er á söfnunaraðferðum bergs á íslensku rekbelt-
unum annars vegar og á úthafshryggjunum hins
vegar.
Þegar litið er til tertíera hraunlagastaflans á Is-
landi, virðist vera marktækur samsetningarmunur á
bergi hans og ungu rekbeltanna. Megineinkenni
þessa munar er, að frumstæðasta basaltið vantar í
tertíera staflann. Sams konar munur kemur fram í
úthafinu. Ef borið er saman basalt frá úthafshryggj-
unum og sjávarbotninum utan þeirra, vantar frum-
stæðasta bergið í safn hins síðamefnda. Því er hér
haldið fram, að þessi munur sé í báðum tilvikum
raunverulegur og eigi rót sína að rekja til þess,
hvernig jarðskorpan þróast og hreyfist áður en hana
rekur út úr rekbeltunum bæði á Islandi og í úthaf-
inu. Við þessa þróun á sér stað bæði rek og sökk
efnisagna. Sökkið gerist að langmestu leyti inni við
miðju rekbeltanna, en þar er einnig mest framleiðsla
á frumstæðasta basaltinu. Þetta basalt rekur því
nær aldrei út úr rekbeltunum og finnst þar af leið-
andi hvorki í tertíera hraunlagastaflanum á íslandi
né á gamla sjávarbotninum utan við rekhryggina.
Orlög þessa basalts eru að sökkva í rekbeltunum
niður á meira dýpi en svo, að rof sýni það á yfirborði
síðar og því finnst það hvorki á eldra sjávarbotni né í
tertíera hraunlagastaflanum, þrátt fýrir djúpt rof
hans.
38 JÖKULL 33. ÁR