Jökull - 01.12.1983, Blaðsíða 148

Gossaga Grímsvatna 1900—1983 í stuttu máli
Haukur Jóhannesson
Icelandic Museum of Natural History, P. 0. Box 5320, Reykjavík, Iceland
Eldgosið í Grímsvötnum, sem stóð frá 28. eða
29. maí til 1. eða 2. júní 1983, kom flestum á óvart
og hefur strax breytt hugmyndum margra jarð-
fræðinga um Grímsvötn og á ef til vill eftir að
marka djúp spor í sögu jarðeldarannsókna á ís-
landi, líkt og Kröflueldarnir. Nú í vetur leið, hefég
verið að kanna heimildir um lítt þekkt gos, sem
varð skammt norðan Grímsvatna síðla árs 1933 og
því kom síðasta gos eins og sending af himnum
ofan.
Sigurður Pórarinsson (1974) gerði ítarlega grein
fyrir sögu Skeiðarárhlaupa og Grímsvatnagosa.
Hann var ákaflega varkár í túlkun heimilda, en í
ljósi nýjustu atburða er full ástæða til að endur-
skoða eldgosasögu Grímsvatna. í rauninni er þörf
á að fara í gegnum allar heimildir á ný, því nú má
telja víst, að umbrotin í Grímsvötnum hagi sér
svipað og umbrotin í Kröflu, þ. e. eldgosin komi í
hrinum og að sum gos geti verið það lítil, að þau
bijótist ekki upp um ísþekjuna. Hér verður að
mestu stuðst við bók Sigurðar Þórarinssonar,
Vötnin Stríð, þar sem enn hefur ekki gefist tími til
að kanna heimildir.
1900—1910. Á þessum tíma er greint frá eldi og
öskufalli nokkrum sinnum en aðeins í tvö skipti eru
heimildir það traustar og glöggar að ályktanir
verði af dregnar um legu gosstöðva.
a. 1902—04. í árslok 1902 urðu menn á Norður-
landi varir við eld í Vatnajökli og hlaup kom í
Skjálfandafljót og Jökulsá á Fjöllum. í lok maí
og í upphafi júní 1903 urðu svo aftur mikil
umbrot í Vatnajökli. Þá kom eitt mesta Skeiðar-
árhlaup, sem komið hefur nú síðustu 100—150
árin. Hlaupið stóð dagana 26. —30. maí og goss
varð vart 28. maí eða um það bil er hlaupið var
í hámarki. Eldgos eða eldgosa varð síðan vart
öðru hvoru allt sumarið og síðast laust fyrir
miðjan jan. 1904. Allnokkurt öskufall fylgdi
gosinu. Talið hefur verið fullvíst að aðeins hafi
gosið austan til í Þórðarhyrnu en þar sáust
eldar vaka mest allan tímann. Þegar litið er á
miðin sem þekkt eru á eldana, þá er augljóst, að
aðalgosið hefur að líkindum verið í Grímsvötn-
um og norðaustur af þeim, en einna sterkustu
rökin fyrir því eru þó, að þá „komu svo mikil
hlaup í Jökulsá á Fjöllum og Skjálfandafljót að
fádæmum sætti“. Gos í Grímsvatnaeldstöðinni
geta valdið hlaupum í þessum ám. Þetta mun
vera mesta Grímsvatnagos á þessari öld.
b. 1910. Um sumarið og haustið gaus einhvers
staðar vestarlega í Vatnajökli, líklega í Síðujökli
en því miður er aðeins eitt mið til á eldinn og
verður hann því ekki staðsettur með neinni
vissu. Þetta gos verður því ekki í bili a. m. k.
talið með eiginlegum Grímsvatnagosum.
1913. Um miðjan apríl kom stórhlaup í Skeiðará
en ekki er getið um eldgos; þess ber þó að geta að
um sama leyti gaus við Heklu en það gos vakti
mikla athygli á þeim tíma og dró athyglina frá
hlaupinu.
1922. Mikið hlaup í Skeiðará 22. sept. til 6. okt.
og eldgos hófst í Grímsvötnum þ. 29. sept. eða
nokkru áður en hlaupið náði hámarki. Þorkell Þor-
kelsson (1923) safnaði skipulega upplýsingum um
þessi umbrot og af þeim miðum, sem nú eru þekkt,
virðist sem gosið hafi í suðvesturhorni Grímsvatna-
öskjunnar. Gossins varð vart framundir mánað-
armótin okt. —nóv. og fylgdi því öskufall allmikið.
1933. Eldgos skammt norðaustur af Grímsvötn-
um og stóð það í um 10 daga um mánaðarmótin
nóv.—des.; því fylgdi ekki hlaup (Haukur Jóhannes-
son, í undirbúningi). Þetta gos nefnir Sigurður
Þórarinsson ekki á nafn í bók sinni.
1934. Skeiðarárhlaup hófst um 23. mars og lauk
1. apríl og var stórt. Eldgoss varð fyrst vart að
kvöldi 30. mars en þá um nóttina var hlaupið í
hámarki. Ekki er með vissu vitað hvenær gosinu
lauk en úr byggð sást það síðast 7. apríl, en umbrot
voru nokkur þ. 13. apríl er Jóhannes Áskelsson
kom þangað. Allnokkurt öskufall varð og hlaup
kom í Jökulsá á Fjöllum.
1938. Stórhlaup í Skeiðará 23. maí til 8. júní og
þá myndaðist stór sigketill norður af Grímsvötnum
og mun vatn þaðan hafa hlaupið niður í Grímsvötn
og bæst við það vatn, sem þar var fyrir. Vart þarf
að efast um, að gosið hafi undir áðurnefndu sigi en
gosið þó ekki náð að brjótast upp í gegnum
ísþekjuna — a. m. k. hefir ekki hlaupið þaðan
síðan.
1939. Smáhlaup í Skeiðará í júlí og náði vöxtur-
inn hámarki 15. þ. m. Sigurður telur, að tæming
lóna ofan við Skaftafellsfjöll hafi orsakað hlaupið,
146 JÖKULL 33. ÁR