Þjóðmál - 01.03.2009, Qupperneq 19

Þjóðmál VOR 2009 17
sé tekið því til útskýringar, þá breyttist lítið
þegar tvö núll voru tekin af krónunni árið
1981 og peningamagn minnkaði um 99%
í krónum talið, vegna þess að minnkunin
átti sér stað jafnt yfir allt hagkerfið og allir
samn ingar sem voru í gildi tóku tillit til
breytingar innar .
En þótt öll þessi lántaka í peningakerfinu
þenji bara út peningamagn og skapi þannig
lítið að öðru leyti, gerbreytir hún eðli
peninga . Í fyrsta lagi hefur útþenslan áhrif
á meðan hún er að eiga sér stað . Þau koma
fram í almennri þenslu í efnahagslífinu . Í
öðru lagi breytist eðli gjaldmiðilsins, þannig
að hann verður óstöðugri . Gjaldmiðillinn
gírast upp í pýramídakerfi lántöku, spilaborg
sem getur hrunið ef gustar um hana . Um
það verður fjallað í þessari grein .
Allar þessar lántökur bankakerfisins eru
áhættusamar, bæði fyrir bankana og lánveit­
endur þeirra . Slík áhættutaka verður alltaf
til staðar að einhverju marki . En það hefur
aukið áhættuna stórkostlega að ríki heimsins
hafi ýtt undir lántökur með ríkisábyrgð af
ýmsu tagi .
Hvernig er bankakerfið?
Alls staðar eru bankar í lófa ríkisvalds­ins . Seðlabankar stýra því hve mikið
bankar gíra sig upp með lántökum, hvetja til
lántöku eða letja með vöxtum, bindiskyldu
og öðrum tækjum . Á móti lofar ríkið að
styðja við fjár mála kerfið, þótt oft sé óskýrt
hvernig sá stuðn ingur muni koma fram .
– Og vegna þess að rík ið reynir að tryggja
fjármálakerfið með óbeinum hætti, getur það
gert kröfur . Lagabálkar um fjármálastarfsemi
eru miklir, þ .m .t . á Íslandi . Eftirlit er svo í
höndum fjármála eftirlits í hverju landi og/
eða seðlabanka .
Nútímabankakerfi felur þetta í sér:
• Gjaldmiðlar eru gefnir út af ríkisreknum
seðlabönkum og samkeppni við þá
er óheim il . Auk seðla og myntar gefa
seðlabank arnir út peninga í formi inni­
stæðna bankanna hjá sér .
• Gjaldmiðlarnir eru ekki ávísun á neitt
annað og eru ekki tryggðir með gulli
eða neinum öðrum vörum sem eru í
takmörkuðu magni . Útgáfa meiri og
meiri peninga er því ótakmörkuð .
• Bankar gefa í raun líka út peninga á
formi innistæðna . Í skjóli seðlabanka,
og raunar undir handleiðslu þeirra,
gefa bankar þannig út mun meira fé en
seðlabankar með þessum hætti . Algengt
er að innistæður banka í seðlabanka séu
minni en 10% af þeim innistæðum sem
eru í bönkunum .
• Seðlabankar starfa sem „þrautavara­
l án veit endur“, sem þýðir að þeir
eiga að bjarga bönkum sem lenda í
vandræðum og geta notað til þess útgáfu
nýrra peninga . Oft starfa ríki líka sem
þrautavaralánveitendur, en það geta
þau í skjóli þess að geta tekið lán frá
seðlabönkum sínum í ótakmörkuðu
magni . Þau hafa líka skattlagningarvald,
sem er þó ekki jafn öflugt og
seðlaprentunar valdið .
Hverjir eru helstu
gallar bankakerfisins?
Helsti galli bankakerfisins er í stuttu máli sá „freistnivandi“ (e . moral
hazard) sem af því skapast að seðlabankar
heimsins starfa sem þrautavaralánveitendur .
Öryggisnet seðlabankanna og trú á það
veldur því að bankar heimsins taka mun
meiri áhættu en ella á margvíslegan hátt .
Venjulega þýðir aukin áhætta aukið
peningamagn í umferð, með tilheyrandi
bólumyndun . Slíkar bólur springa iðulega
að lokum af ýmsum ástæðum . Þá dregst
peningamagnið venjulega saman . Þannig