Fróðskaparrit - 01.01.1985, Qupperneq 1

Føroyska bókmentaalmennið
íl9. øld
Ein skitsa
Malan Simonsen
Hetta er eitt yvirlit yvir føroyska mentan í
19. øld, og tað hevur annað sjónarhorn enn
onnur tílík yvirlit (Chr. Matras 1935 og
1958, Ole Jacobsen 1958, E. Fors Berg-
strom 1974, Claus Reistrup u. á, Árni Dahl
1980-83). Høvuðssjónarmiðið er har menn-
ingin av málinum og týdningur tess fyri
framkomuna av føroyskum bókmentum. Her
verður víst á, hvussu fagurbókmentirnar sein-
ast í øldini hava tikið seg burturúr og standa
fyri seg yvir av ella undir liðini á øðrum ment-
anarligum fyribrigdum. Serliga skyldskapurin
millum fagurbókmentir og blaðskriving um
politisk viðurskifti hevur áhuga. Øðrvísi orðað
verður givið eitt yvirlit yvir, hvussu borgara-
liga almennið er strukturur, ið rættiliga tíðliga
ger vart við seg og so líðandi veksur fram.
Tað hevur við sær, at fyribrigdi, sum fyrr
hoyrdu saman, verða skift sundur og sett á
básar, har tey eru fyri seg og, at síggja til,
mennast eftir egnum reglum. Ov drúgt hevði
verið at greitt frá ástøðinum um borgaraliga
almennið her, men víst skal verða til upp-
havsmannin Jurgen Habermas (1980) og aðrar
(Frands Mortensen 1975 s. 267-92, Lars Lonn-
roth 1978).
Nólsoyar Páll
Fyrsta og mest sjálvsagda dømi í 19. øld um,
at bókmentir viðgera samfelagsmál, er yrking
Nólsoyar Páls, Poul Nolsøe (1766-1809).
Høvuðsyrkinghansara er Fuglakvæðið(l 806
/07), sum er politiskur táttur og hvassur sosi-
alur kritikkur, umframt at tað er einastand-
andi listaverk. Eyðkent er, at atfinningar-
nar at samfelagnum og teimum ráðandi eru
fjaldar. Fuglakvæðið er allegorisk yrking,
har allir persónarnir, sum Nólsoyar Páll finst
at, eru latnir í fuglaham, og yrkingin myndar
ein fullfíggjaðan heim fyri seg. Føroyar
vóru sera lítið og trongt samfelag um leið
1800, og ikki var gott at vera ímóti teimum
ráðandi. Einaræði og einahandil vóru, skrivi-
og talufrælsi vóru ikki — bert fyri at nevna
nøkur fá tíðareyðkenni. Sami máti at vísa
mótstøðu móti yvirvaldinum hevði verið
brúktur í Danmark, t.d. »Ørnevisen« frá
1523 um Chr. II (DgF 175).
Nógv var, sum forðaði atfinningunum í
at koma fram, men hóast dulda skapið, tær
tí fingu, høvdu fólk ikki trupulleikar av at
skilja, hvat meint var við (J. Jakobsen 1966,
s. 121). Nólsoyar Páll yrkti fleiri slíkar tættir
um embætismenn og teir ráðandi: brotini
Krákuteiti (1790) og Krákufrøði (1808) og
Gorplandskvæði (1808).
Skaldskapur Nólsoyar Páls er dømi um,
hvussu bókmentir eru politiskt og samfelags-
Fróðskaparrit 32. bók (1985): 6-14.