Alþýðublaðið - 24.12.1948, Blaðsíða 11

Jóláblað 'A lþýðttblaðsins
II
Hátíðarhald á jólum er ævaforn
venja, sem rekja má aftur í myrk-
. ustn, hei,ðni pg fo|-nesJtju me.ð. ger-(
mönskum þjóðum, og margir eru
þeir siðir og mörg þj'óðtrúiri Við
jólin bundin, sejn eiga rætur í
heiðni erida þótt kristin trú hafi
- smájn saman bréytt svo • mjög
merkingu þeirra, að nú verður
vart um upprunaeðlið sag't. Þessir
siðir eru nú flestir sem óðast að
falla í gleymsku, þoka , úr sæti
fyrir þeim skemmtunum/ sem
breyttar lífsyenjur þéttbýlisins og' ■
tízkan léiða í öndvegi, en jnargir
voru siðir þessir dægrastytting
fólks í einangrun strjálbýlla sveita,
er það vildi „lyfta sér upp“ til há-
tíðabrigða.; pg rafljósjn, ásamt út-
varpinu, sém<hivorf tvéggja er orð
ið sjálfsagður hlutur á velflestum
heimilum landsins, drepa þann
snefil af gamalli þjóðtrú, sem skini
olíulampanna tókst ekki að vrnna
á. Það er því bæði fróðlegt og
gaman að líta um öxl í svip og
rifja upp ýmsa þá siði og þjóðtrú,
sem enn voru við lýði í landinu,
— fyrir ekki svo ýkjamörgum ár-
um.
UM JÓLIN VAR MARGT Á FERLI
Sú þjóðtrú mun ævaforn, að ýmsar
verur, sem ekki töldust til manna og
flestar voru ófreskar, væru mjög á
kreilci um jólaleytið. í Grettissögu
er til dæmis sagt frá tröllkerling-
unni í fossinum, sem varð að fá sér
mennskan mann í soðið um hver jól
og í þjóðsögunum er oft hermt frá
því, að menn eða lconur gátu með
engu móti stillt sig um að ganga út
eitthvert kvöldið um jólaleytið, —
oftast var það á aðfangadagskvöldið
— ,,og komu ekki inn aftur“. Komst
og venjulega upp um síðir, að mein-
vættur nokkur hafði seitt viðkomandi
persónu út úr bænum, haft á brott
með sér og annað hvort sjálfur etið
hana eða drepið hana börnum sínum
til matar. Grýlusögnin mun vafalaust
eiga rætur sínar að rekja til þessarar
þjóðtrúar, enda er Grýla að eðll til
náskyld tröllum og öðrum meinvætt-
um. Hún fór á kreik um jólaleytið,
safnaði í skjóðu sína óþekkum og
ærslafengum krölckum og bar þau
heim í helli sinn, þar sem hún mat-

reiddi þau lianda Lpppaiúða, karli
sínuin, og lcrökkum þeirra hjóna.
Ekki þarf að leiða neinum getum
að orsök til uppruna Grýlu og hyskis
hennar. Fyrst og fremst var það nú
meinvætta- og tröllatrúin forna, sem
fyrr um getur, og svo sjálfir krakk-
arriir. Fiillorðna fólkið átti aldrei
jafn annríkt á árinu og einmitt dag-
ana fyrir jól. Þá kom sér því einkar
illa, ef krakkarnir töfðu það frá
störfum með brekum sínum og rellu.
Grýla kerling var því, að dómi full-
orðna fólksins, ill nauðsyn. Að vísu
gátu krakkarnir aldrei verið öruggir
fyrir þessum vágesti, ef þau höguðu
sér á annan veg heldur en fullorðna
fólkið kaus; hún gat átt það til að
álpast niður í byggðir oftar en á jól-
unum.------------
Það var gamall siður, að sungin
var rnessa í öllum kirlcjum á jólanótt.
Sá siður helzt enn víða á Norður-
löndum en hér á landi mun hann
hafa lagzt niður að mestu um og
eftir miðja 18. öld. Þóttu mikil há-
tíðabrigði að þessum inessusöng og
fóru allir til kirkju, þeir, er að heim-
an máttu komast. Var þó oftast ein
manneslcja höfð heima til að gæta
bæjarins. Ekki var það verk jafn
auðvelt eða hættuláust og fólki kann
að virðast nú, og alltítt 'var þa.ð, ef
marka mætti þjóðsögurnar, að þegar
fólk kom heim frá lcirkju á jóladags-
morgun, i'yndi það bæjarvörðinn
brjálaðan eða illa leikinn, —- eða
jafnvel dauðan lieima. Stundum kom
það og fyrir, að hann var með öllu
horfinn og sást aldrei eftir það.
Venjulega var annað hvort. álfa eða
tröll um að saka, enda þótt fleiri
meinvættir kæmu til greina. Áífar
höfðu riefnilega þann furðulega sið,
að leita heim á bæi um jólin, ef fátt
eða ekkert manna var þar heima,
og halda þar dansa sína og jólagleði,
en kærðu sig hins vegar ekki um að
nein mennsk maniieskja sæi atferli
þeirra eða yrði til frásagnar, og gengu
því af henni annað hvort dauðri eða
brjálaðri. Jó, sagnir herma meira að
segja, að þeir dræpu hunda, ef þeir
voru heima við.
Ekki töldu álfar sér sæmandi að
nota matarílát manna eða borðbúnað
í veizlum þessum, enda þótt þeir
hefðu gaman af að stíga dansinn og
skemmta sér í híbýlum þeirra þessa
hátíðarnótt. Væri bæjarvörðurinn
nógu djarfhuga og ráðagóður beitti
hann álfa því bragði, sem eitt dugði,
að hann faldi sig milli þils og veggj-
ar, svo að álfarnir fundu hann eigi,
en kallaði síðan, þegar hæst stóð gleð-
skapurinn, að dagur væri í austri.
Við það brá álfunum svo mjög, að
þeir hurfu á brott sem skjótast og
slcildu eftir borðbúnað allan, sem þá
oftast reyndist úr silfri eða jafnvel
skíru gulli, og var álfum því ekki lá-
andi, þótt ekki hefðu þeir lyst til að
neyfa matar úr hundsleilctum öskum
byggðarmanna.
Tröll og forynjur aðrar höfðu sig
og mjög í frammi á jólanótt, ög er
áður á það minnzt. Var það ýmist, að
þau höfðu bæjarvörðinn á brott með
sér, og þurfti þá ekki að örlögum
hans eða hennar að spyrja, eða þau
lögðust á skjáinn og reyndu að æra
hann af einskærum ókindarskap.
Eina varnarráðið var að líta ekki upp
1 skjáinn, livað sem þau sögðu eða
sungu, því fáar manneskjur voru svo
hugrakkar að þær þyldu að sjá á-