Vísir - 30.04.1933, Blaðsíða 45

VISIR
3*9. april 1933.
Blöd ag Ibæloii*
JPappii*, ritffomg’ --
Bym.iixi€lsex&
Ðókaverslun Sigfiísar Eymundssonar
Bókabúd Austurbæjar BSE, Laugaveg 34
of mörg. Annars urðu sjávar-
bændur oft að leggja upp bát-
am sínum, af þvi að þeim var
gert að skyldu að róa á skip-
om landsdrotnanna og kon-
nmgsskipum.
Það er óþarfi að rekja þessa
raunasögu lengra til að sýna
fram á, hvert stefndi, hvérs-
vegna hlaut að fara sem fór.
Eg hefi orðið svo langorður um
verslunarhættina og afkomu
þjóðarinnar á þessum öldum,
af þvi að eg vildi vekja liér at-
hygh á þvi, hve skaðleg við-
skiftastefna sú er þá rikti (al'-
kvaimi Merkantilismans) var
fyrir alla aðilja, jafnt fyrir þá
undirokuðu og hið drotnandi
land. Verslun og iðnaður heima-
landsins gat ekki blómgast, þó
að það væri márkjniðið, þegar
grundvöllurinn var, með ráðn-
nm hug, grafinn undan kaup-
getu landsmanna. Rikisfé-
hirslui'nar fyltust þá heldur
ekki, þó að það væri aunað
takmarkið, þar sem verslunar-
einvaldarnir gátu tíðum ekki
þrifist af sömu ástæðum.
Þessi dórnur, sem reynslan
hefir kveðið upp yfir þröng- 1
sýni og ófrelsi i viðskiftamál-
um, spáir ekki góðu um fram-
tíð þess endurvaknings Mer-
kantilismans, sem nú skýtur
upp höfðinu í millilandavið-
skiftunum, sem raunar er af
sömu rótum runninn og fyrir-
rennarinnj trúnni á blessun
ihlutunar hins opinbera i við-
skiftastarfseminni. IJherahsm-
irm, frjálslynda stefnan i fram-
leiðslu- og viðskiftamálum,
ávöxtur hinnar klassisku hag-
fræði, sem Ieysti þjóðirnar úr
viðjum þessarar oftrúar, losaði
einnig um verslunarfjötra ís-
Jensku þjóðarinnar. Það er ekki
rétt að „liberalisminn'" þekki
engin takmörk i viðskiftalegu
frelsi einstaklingsins og þjóðar-
heildarinnar, eins og viða virð-
ist koma fram hjá mönnuin,
bæði liér og' annarstaðar, sem
telja sig honum andvíga. En
alh*i ihlutun vill Iiann stilla
injög í hóf.
Hér skal það ekki rætt hvort
þessi viðskiftastefna sé nú úr-
elt vegna breyttra viðhorfa eða
ekki. Hitt er aðalatriðið í þessu
sambandi, að hún virðist ein
samrýmanleg því viðskiftafyr-
irkomulagi sem þrátt fyrir alt
þó ríkir enn, að minsta kosti í
aðalatriðunum. Þetta viðskifta-
fyrirkomulag hefir haft mikla
sögulega köliun, það hefir Iátið
lnarga af þeim draumum
mannkynsins rætast, sein það
hafði dreymt i margar aldir
samfleytt, en raunar aldrei
trúað að mundi verða að
virkileika, Ef til vill hefir það
verið svóna stórvirkt fyrst og
fremst vegna þcss, að það er vel
fallið lil að veita einstaklingn-
um tækifæri til að þroska
krafta sína til fulls í sivirku
1 samstarfi við heildina, m. ö. o.
vegna þess, að það er eðlis-
hneigðum inannsins yfirleitt
samþýðanlegt.
Sá hluti atvinnulífssögu ís-
, lands, sem mótast af öflum við-
skiftafrelsisins, er saga ótrúlega
örrar framþróunar, þegar íekið
er tillit til allrar þeirrar niður-
níðslu þjóðlífsins, sem hin
stjórnmála- og viðskiftalega
ánauð hafði leitt yfir land ng
lýð. En viðskiftafrelsið fékk
ekki að njóta sin fyr en á siðari
hluta 19. aldarinriar.
Árið 178(5 var verslunin við
ísiand gefin frjáls öllum þegn-
um Danakonungs. ísiendingár
sjálfir og Norðmenn fengu þar i
með hlutdeikl i henni. En þátl- j
taka þeirra varð litil og versl- j
uniii hélt einokunarsniðinu i 1
öllum aðaldráttunum, meira að !
segja fram yfir þann tima að
verslunarböftunum var alveg
at' létt 1851. Norðmenn gengu
fyrir það mesta úr skaftinu
þegar 1811, er Noregur gekk
undan Danakonungi, þótt þeir
raunar fengju i einstöku tilfell-
um að sigla hingað eftir það.
Hinuín dönsku kaupmönnum
er verið liöfðu hér á vegum
konungsverslunarinnar voru
veitt forréttindi til að setjast að
i kauptúnum landsins og síðar
voru lagðar ýmsar hömlur á
það að nýjar verslanir kæmust
á fót. íslendingum veitlist Jiá
einnig örðugt lengi framan af
að taka þátt í versluninni, sem
nækkru næmi. Fjárskorturinn i
íaödinu var mjög Lilfiimanleg-
ur. Auk þess áttu landsmenn
engan skipastól og urðu því alt
að sækja undir liögg við danska
reiðara um flutning á vörum,
þar sem fram til 1854 að eins
mátti sigla skipum sem voru í
eigu þegna Danakonungs, til ís-
lauds.
Þrátt fyrir alt fjölgaði hinum
islensku kaupmönnum smátt og
smátt eftir að verslunin var
gefin frjáls að fullu. Árið 1875
voru að tölunni tii full 50%
(35 af 72) hinna föstu verslun-
arfyrirtækja (sbr. spekúlant-
ana svo köihíðu) i Jandinu í
höndum landsmanna sjálfra.
Eftir það náði tala innlendu
verslánanna meir og meir yfir-
liöndina. Aftur á móti hafa þær
erlendu sennilega tíðum verið
stærri og mátt sín meira. Árið
1927 var ekki nema 1.5% allra
vershmarfyrirtækja landsihs
eign útlendinga eða manna bú-
settrá erlendis. (1901—’IO voru
þær að meðalt. 15%, 1919 5%).
Verslunarhætti rnir bö tnuðu
líka til mikilla muna þegar á 3.
fjórðungi 19. aldarinnar og
raunar áður, enda þótt kaup-
inemi væru víða nijög einráðir,
og þeim því í lófailágið að ráða
verslu nark j örun um nokkurn-
veginn eftir vikl sinni. Er
naumast að vænta að liinir is-
lensku kaupmenn liafi verið
mikið réttlátari í viðskiftunum
en þeir erlendu. En sainkepnin
tor nú vaxandi, meðal annars
af hendi lausakaupmanna.
Ncysluvörurnar hækkuðu held-
ur i verði og verð hirina íslensku
afurða, einkiun landbúnaðar-
ins, steig að miklum mun eftir
að verslunin við önnur lönd en
Danmörk tók að blómgast.
Viðskiftin við England urðu
fslandi sérstakléga heilladrjúg,
Er það lika vel skiljanlegt, þar
sem hér var um að ræða iðnað-
arland. Það iná nokkuð marka
af því, að viðskiftin urðu hag-
stæðari, að verslun fslands við
útlönd tólffaldaðist á fyrstu
tveimur áratugunum eftir að
hún var gefin frjáls (1854).
Verslunarviðskiftin fóru þó enn
að y7 hlutum fram við Dan-
morku. Svo að segja öll um-
boðs- og heildvershm var lengi í
liöndum Dana. í þessari grein
viðskiftanna gátu fslendingar
eða menn búsetlir á íslandi
ekki tekið þátt á rneðan að
símasambandið við útlönd
vantaði. Lagning ritsimans
1906 olh þá einnig algerðum
straumhvörfum í vershmár-
sögu fslands og að nokkuru
leyti í þróun atvinnulifsins vfir
höfuð.
Á síðasta fjórðungi fyrri ald-
ar ríkti um skeið, vegna óhag-
stæðs veðráttufars um nokk-
urra ára bil samfleytt, hálfgerð
kvrstaða i atvinnulífi voru.
Þjöðin var orðin þreytt og
vonsvikin af langri en árang-
urslausri baráttu fyrir stjóm-
árfarslegu frelsi sínu. Uggur
almennings um framtiðina
varð þess valdantli, að margii
(eitthvað 15 þús.) flýðu land og
fluttust til vesturheims. En fyr-
ir þá sem eftir urðu biðu nóg
verkefni. Á síðasta tug aldar-
innar liófst hin mikla efhng at-
vinnulifsins, sem orðið hefir
stórstígari svo að segja með
hverju árinu sem leið fram til
ársins 1930. Sérstaklega voru
það fiskveiðarnar, sem náðu
bráðum þroska. Aftur á móti
varð landbúnaðurinn fyrir
miklum hriekki uiHLir alda-
mótin við það, að markaðinum
fyrir lifandi sauðfénað i Eng-
landi var lokað. Það var ekki
fyr en cftir 1907 að alment var
hægt að koma upp sláturshús-
uin, að landbúnaðurinn hafði
aftur fengið þann markað fyrir
afurðir sinar er hann þurfti, nú
aðallega i Noregi.
Mestan þátt í hinum ákaflega
öra véxti versluuarinnar á þess-
ari öld liafa fiskiveiðarnar átl
eða bæirnir, sem vaxið hafa
ripp í skjóli þeirrá. Tala heild-
verslananna var orðin 15 þegar
1912, i lok ófriðarins var Itún
komin npp i 30 og hún óx enn
fram til ársins 1930 npp í 76.
1 Reykjavik hafði smám saman,
eftir að ritsiminn var lagiiur.
náð sömu aðstöðunni í íslensku
versluninni og Kaupmannahöfn
hafði áður. Tala allra verslana
á landinu, sem á 5 fyrslu árum
þessarar aldar var að meðaltali
300 á ári, var 1930 orðin nærri
t!